Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

 
 
Olimlar Uilson (chapda) 
va Penzias (o‘ngda) 
Butun Olam – 
Koinotning reliktiv 
nurlanishlari ilk bora 
qayd etilgan o‘sha 
mashhur antenna 
fonida. 

---

148 
Yulduzlardan tezkor yordam. 
Koinotdagi «yorug„lik nurlarining cho„zilishi» - XX asr astrofizikasining eng 
ulkan kashfiyotlaridan biridir. Vesto Slayfer, Edvin Xabbl va boshqa 
astronomlarning olib borgan ilmiy izlanishlari natijalariga ko„ra ma‟lum 
bo„lishicha, Yerdan ko„rinadiga olis yuldizlarning nurlari, bizga yetib kelgunicha 
koinotning cheksiz sarhadlaridan o„tib borar ekan, spektrning qizil qismi tomon 
siljib, cho„zilib borar ekan. Bu hodisa, Doppler effekti va vaqtning relyatvistik 
sekinlashuvi bilan tushuntiriladi: agar manbda kuzatuvchidan katta tezlik bilan 
uzoqlashayotgan bo„lsa, undan kuzatuvchi tomon kelayotgan elektromagnit 
to„lqinlari, aytaylik, yorug„lik nurlari, uzunroq holda yetib keladi. Bunda cho„zilish, 
yorug„likni (elektromagnit maydon tebranish to„lqinlarini) qizilga tomon sijitadi, 
tovushni (havoning tebranishi) esa, quyiroq darajaga tushiradi. Odatda Dopler 
effekti tez tibbiy yordam mashinasining sirenasi tovushi misolida tushuntiriladi: 
agar sirena bilan tez yordam mashinasi eshituvchi yaqinidan katta tezlikda o„tsa, 
uning tovushlari eshituvchiga o„zgarib-o„zgarib eshitilgandek tuyuladi (aslida 
mashina sirena tovushini doimiy maromda chiqaradi). Olis yulduzlar nurlarining 
qizilga tomon siljishining aniqlanishi, olimlarning bu yulduzlarning bizdan 
beto„xtov uzoqlashayotganligi haqida xuloda chiqarishlariga asos bo„ldi. Bu xulosa 
esa o„z navbatida, Butun Olamning kengayishda davom etayotganligini isbotlab 
berdi.
Uilson va Penziasning qush axlati bilan bog„liq boshog„riqlari va undan 
keyingi tantanavor ilmiy benifisi yuz bergan o„sha olis 70-yillardan keyin ma‟lum 
bo„lishicha, reliktiv nurlanishlar nihoyatda va o„ta bir jinsli ekan. Tadqiqotchilar o„z 
qabul qilgich asboblarini fazoning qaysi tomoniga yo„naltirishmasin, ular har safar 
mutlaq bir xil xosslardagi mikroto„lqinlarni qabul qilishgan. Chunonchi o„sha xalaqit 
shovqinlari, detektorning qanday burchak ostida joylashtirilishiga umuman bog„liq 
bo„lmagan. U kecha va kunduzga ham, Yer sharining turli tomonlariga ham bepisand 
edi. Xulosa qilindiki, Ulkan portlashning mikroto„lqinli aks-sadosi, hozirda bizga 
ma‟lum Butun Olamning istalgan nuqtasida mutlaqo bir xil va bir jinsli ekan.
Bunday bir jinslik, biz kutganimizdan ham yanada kattaroq jumboqlarni taqdim 
etadi. Jumoq relkitiv nurlanishning o„zigagina taaluqli emas. Eng katta miqyoslarda 
olib qaralganda, Butun Olamning o„zi ham bir jinslidek bo„lib tuyuladi: unda 
galaktikalar bilan zich to„lgan qism ham, yoki umuman hech qanday moddiyot 
mavjud bo„lmagan mutlaq bo„shliq qismlar ham yo„q.
Matematik hisob-kitoblari ko„rsatib turibdi: agar Ulkan Portlash, energiya va 
materiyaning turli tomonlarga tasodifiy yo„nalishlarda tarqaydigan oddiy portlashlar 
singari kechganida, hozirda xilma-xilliklar (bir jinsli emaslik xossalari) ancha ko„proq 
bo„lishi kerak ekan. Boshqacha holatda, Ulkan Portlashning boshlang„ich 
konfiguratsiyasi, bir jinslilikni bu darajada mukammal ta‟minlaydigan bo„lib chiqishi 
uchun faqat va faqat mo„jiza kerak bo„lar ekan. Nahotki bizlar yashayotgan Olam 
uchun bu borada shunchaki omad kelgan bo„lsa?...

---

149 

---

150 
Kitobimiz qahramoni o„zining teran, chuqur ma‟noli iqtiboslari bilan nafaqat ilm-fan, 
balki umuman jahon ijtimoiy-madaniy tarixda ham o„ziga xos yorqin iz qoldirgan. 
Unga tegishli qanotli iboralar ba‟zan kishini o„ylashga, fikrlashga majbur qilisa, 
boshqa safar quvnoqlik, xushnudlik bag„ishlaydi. Eynshteyn va uning shoh 
nazariyasiga bag„ishlangan kitob iqtoboslarisiz bo„lsa to„kis bo„lmasa kerak. Quyida 
jahon fiziklarning dohiysi tilidan saralangan va kitobning asosiy matnida qayd 
etilmagan eng mashhur va ma‟nodor iqtoboslarni havola etamiz. 
.