Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

1929 yil 28 iyun 
kuni olingan 
fotosurat. Maks 
Plank Albert 
Eynshteynga o‘z 
nomidagi medalni 
topshirmoqda. Bu 
ikkala buyuk olimlar, 
Olmon Fizika 
Jamiyati tomonidan 
ta’sis etilgan va 
nazariy fizika 
sohasidagi eng 
muhim yutuqlari 
uchun beriladigan 
mukofotning 
dastlabki laureatlari 
bo‘lishgan. 

---

124 
tutishi mumkin. Kvant jarayonlarining mohiyati aynan nimada bo„lishidan qat‟iy 
nazar, ular uchun bir marta va butunlayga ta‟rif berish orqali ularni to„lqin, yoki, 
zarracha deb ishonch bilan ta‟kidlashning iloji yo„q. Chunki kvantlar shroitdan kelib 
chiqib, o„zini ba‟zi o„rinlarda bir shaklda, boshqa o„rinlarda esa boshqacha shaklda 
namoyon bo„la oladi.
Mumtoz fizika qonuniyatlari asosida biz muayyan elektron uchun, uning 
muayyan vaqt monetidagi fazoda egallagan o„rninini bilgan holda, uning 
trayektoriyasini chizishimiz, hamda, uning harakat yo„nalishini ifodalovchi vektor 
kattalik bo„lmish tezligini aniqlashimiz mumkin bo„ladi. Geyzenbergning 
ta‟kidlashiga ko„ra, aynan shunday tavsifni atomlar uchun qo„llashning imkoni yo„q: 
«
Elektronning atomdagi harakat orbitasini aniq-ravshan ko„rish uchun eng 
maqbul vosita – eng katta kuchaytirish xususiyatiga ega mikroskopdir. Biroq 
mikroskop linzasi ostidagi namuna eng qisqa to„lqin uzunligiga ega bo„lgan nur 
yordamida yortilishi lozimligi sababli, elektronga yetib borgan va kuzatuvchi 
ko„ziga kirgan eng birinchi kavntning o„ziyoq, qaralayotgan elektronni o„z 
orbitasidan urib chiqargan bo„lur edi [...] Shu sababli tajriba yo„li bilan faqat 
bitta nuqtani va faqat bir martagania kuzatish mumkin xolos
».
Va agar tajriba trayektoriyani hisoblash imkonini bermasa, uni nazariyaga 
kiritish mumkin emas. Bizga sog„lom fikr ta‟kidlayotgan narsa - harakatning 
uzluksizligi, aslini olganda o„z atbiatiga ko„ra aniq bo„lmagan narsani bizning juda 
olisdan turib kuzatishimizdan hosil bo„ladigan sarobdan boshqa narsa emas. 
Yaqinlashgan sayin esa, bu hodisani bizga ko„rsatib turgan chizgilar suvashib, farqlab 
bo„lmas holatga kelib qoladi.
Geyzenbergning xizmatlari noaniqlik tamoyilining ta‟riflaganida emas, balki 
uni matematik asoslab berganida bo„lib, u bizga ko„rinadigan asosiy kattaliklar 
bo„lmish: egallangan vaziyat va vaqt momenti, hamda, vaqt va energiya orasidagi 
avvallari ko„zdan pinhon bo„lgan bog„liqlikarni ko„rsatib berdi. Biz ulardan 
birortasini qanchalik katta aniqlikda aniqlay olsak, narigisi haqidagi tasavvurimiz 
shunchalik xiralashadi. Biz elektronning egallagan vaziyati haqida o„ta aniq axborot 
olishimiz mumkin; lekin shu bilan birga, uning tezligi haqida hech vaqo bilolmaymiz. 
Atomning modeli barcha ilm egalari ko„z o„ngida nuray boshladi, lekin ayna ushbu 
to„zon ichidan yangi zamonning yangicha fani o„z yuragini topdi.
Kvant inqilobi bayrog„ini ko„tarib chiqqan ko„plab fiziklar Eynshteyndan 
mulohaza yuritish uslubini meros qilib olishgandi, lekin ular o„z uztozlari bilan 
hamqadam bo„la olmadilar. Yangi gravitatsiya nazariyasining asosiy bosh qahramani 
bo„lgan trayektoriya, geodezik chiziqlarni inobatga olganda, qonundan tashqarida 
qolib ketdi. Bu fakt esa, noaniqlik tamoyilini umumiy nisbiylik nazariyasining eng 
manfur dushmaniga aylantirdi.

---

125