Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

Eynshteyn haqidagi 
eng oliy maqtov so„zlarini, maddohlikka hammadan ham ko„ra eng kamroq moyil 
bo„lgan shaxs – Dirak tarafidan aytilgan. U, agar Eynshteyn 1905 yilda maxsus 
nisbiylik nazariyasi haqidagi g„oyalarni e‟lon qilmaganida, bu g„oyani undan 
boshqa istalgan biror fizik e‟lon qilishi mumkin edi va biz u haqida uzog„i bilan 5 
yil farq bilan bilgan bo„lardik. 
[...]
Lekin umumiy nisbiylik nazariyasi mutlaqo 
boshqa narsani o„zida namoyon qiladi. Katta ehtimolki, agar Eynshteyn 
bo„lmaganida, biz u haqida shu paytgacha umuman hech narsa bila olmagan 
bo„lishimiz mumkin edi
».
Agar XX asrda fizika sohasida qilingan ikkita inqilobiy hodisalarni o„zaro 
taqqoslansa, Eynshteyn iste‟dodining butun bo„y-basti bilan tasavvur qilish imkoni 
paydo bo„ladi. Birinchisi – kvant mexanikasi. U, Maks Plank, Ervin Shryodinger, 
Verner Geyzenberg, Maks Born, Pol Dirak, Nils Bor, Volfgang Pauli, Richard 
Feynman va Eynshteynning o„zi ham kirgan bir guruh daho ilm-fan arboblaridan 
iborat ajoyib olimlar jamoasining qattiq mehnatlari evaziga qurilgan ta‟limotdir. 
Umumiy nisbiylik nazariyasi esa – faqat bitta odamning mehnatlari mahsulidir. Va 
ushbu mehnatlar mahsulining hozirgi zamon fizikasi oldiga qo„yuvchi va 
yechilishini talab etuvchi muammolari shundaki, Eynshteynning tortishish 
nazariyasini tavsiflovchi yangicha geometriya bilan yangicha kvant nazariyalarni 
o„zaro muvofiqlashtirish lozim bo„ladi. Bu masala yuzasidan o„z mulohazalari bilan 
o„rtoqlashar ekan, 1979 yilgi Nobel mukofoti laureati Stiven Vaynberg, «
Elementar 
zarralar olamida amal qiladigan qonuniyatlar va kuchlar haqida yagona 
konsepsiya shakllantirish uchun ko„p ishlar qilindi. Lekin tortishish kuchi chetda 
qolib ketdi. Gravitatsiy nazariyasini qolipga solish borasidagi ushbu so„nggi qadam 
– aql bovar qilmas darajada mushkuldir
» - degan edi.
Nisbiylik nazariyasi va kvant mexanikasi, olam tuzilishini odatiy kundalik 
kuzatishlar natijalaridan kelib chiqib tavsiflovchi, ya'ni, vaqt maromining bir xilligi, 
kuzatuvchining makondagi joylashuvi va tezligiga asoslanib tushuntiruvchi 
g„oyalarni jahon ilm-fan ayvonidan butunlay quvib yubordi. Kvant mexanikasi, 
avvalboshdanoq 
o„ta maxsus soha bo„lgani uchun, keng miqiyosda 
ommalashmagini tabiiy. Nisbiylik nazariyasi esa koinot eshiklarini ochdi, zamon va 
makon maslalari, harakat mobaynida siqiladigan jismlar, hamda, ko„rsatkichlari 
sekinlashadigan soatlar haqida hikoyalar qildi. U olam haqida anchayin noodatiy va 
shu sababli ham g„oyat qiziqarli tarafdan yangicha tushunhchalarni taqdim etdi. Shu 
sababli ham bu nazariya odamlarda o„rnashib qolgan va sodda tushunchalarga 
asoslangan dunyoqarashga nisbatan kuchli ta‟sir ko„rsatdi hamda ular mazkur 
yangicha ta‟limotdan cho„chishmadi. Agar Nyuton bizni o„rab turgan atrofni soat 

---

11 
mexanizmiga aylantirib, uni xoxish va yoki sanoat inqilobi talablari doirasida 
boshqarish mumkin bo„ladigan ko„rinishga keltirgan bo„lsa, Eynshteyn esa, ilgari 
orzu ham qilib bo„lmagan narsalarni ham real voqe‟likka aylantirdi. Shuningdek 
uning g„oyalari kimlar uchundir qay darajada tushunarli yoki tushunarsiz 
bo„lishidan qat‟iy nazar, hozirgi zamon madaniyatining har jabhasida o„z aks-
sadosini berib kelmoqa. 
Eynshteynning ilmiy ishlari – vaqt bo„ylab sayohat, qora tuynuklar, 
gravitatsion linzalar, Butun Olam kengayishi, butun dunyoni bir zumda yo„q qilib 
yuborishga qodir bombalar... kabi avvallari ko„z ko„rib quloq eshitmagan hodislarni 
o„rganish masalalariga tamal toshini qo„yib berdi. Qo„lingizdagi ushbu kitob, 
Eynshteynning eng asosiy kashfiyoti – nisbiylik nazariyasi hamda, kvant 
mexanikasi haqida hikoya qiladi. Lekin ba‟zi o„rinlarda olimning boshqa ishlari 
haqida ham so„z boradi. Aytish joizki, ushbu ishlarning har biri ichidan alohida 
olingan mustaqil bir qismining o„zi ham, uning muallifiga ilm-fan tarixi 
zarvarqalarida zarhal harflar bilan yoziladigan munosib o„rinni ta‟minlab berishi 
tayin edi.
Eynshteyn haqida shunchalik ko„p va xo„b yozilganki, u to„g„risida hikoya 
qiluvchi kitoblarni yig„ilsa, joylash uchun Bobil kutubxonasining barcha kitob 
javonlari ham kamlik qiladi. Lekin bizning ham u haqidagi hikoyalarni davom 
ettirishimiz uchun huquq beruvchi sabablardan biri – hayotimizning har bir 
jabhasida to„qnash kelayotganimiz – Eynshteyn nazariyalarining amaliy mahsullari 
to„g„risida yozish o„rinli deb hisoblaganimizdir. Turli-tuman texnologik vositalar – 
GPS, quyosh batareyalari, yoki DVD pleyerlar – Eynshteyn nazariyalarining u yoki 
bu darajadagi mahsullaridir. U yashab o„tgan zamonlardan buyon, hali biror bir o„n 
yillik, uning navbatdagi bashoratlaridan birining ilmiy tasdiqlanganligi, yoki, uning 
g„oyalari uchun biror yangi amaliy tadbiq sohasi topilganligi, yoxud, 
gravitatsiyaning kvant nazariyasi bo„yicha tadiqoqtlarda yangi olamshumul yangilik 
qilinganligi to„g„risidagi xabarlarsiz o„tgan emas.

---

12 
1879
yil 14-mart. Germaniyaning Ulm
shahrida, German va Paulina (qizlik 
familiyasi Kox) Eynshteynlar oilasida 
to„ng„ich farzand – Albert dunyoga 
keldi.
1896
yil, Albert Eynshteyn Syurixdagi oliy 
texnika bilim yurti (Politexnikum) 
talabasi bo„ladi va u yerda bo„lajak 
rafiqasi Mileva Marich bilan tanishadi.