Etnolingvistika va milliy madaniyat

MULOQOTNING MILLIY VA ETNIK FORMULALARI
Muloqotning eng umumiy ikki formulasi
Atrofga nazar tashlang. Diqqat qilsangiz, tevaragingizdagi rang-baranglik va turli-tumanliklardan boshingiz aylanmaydimi? Biri ikkinchisini aynan takrorlaydigan narsani topishingiz esa dargumon. Tabiat, jamiyat va shuurimizdagi har xilliklarni ko‘z oldingizga keltiring. Tevaragimizdagi odamlar-chi? Tashqi ko‘rinishi, tili, dini, fikri, orzu, maqsad, armonlari, muomala-yu munosabatlari...Tasavvuringizni tafakkur izmiga bo‘ysundirmasdan ilojingiz yo‘q. Ana shu sharoitda muloqot madaniyatining roli va o‘rni qay darajada bo‘lishi lozim? Jamiyatda o‘z o‘rini topish va uni saqlash ilinjidagi har bir zot uchun bu masala “ yo hayot, yo mamot, yo najot yo falokat, yo saodat, yo halokat” maqomida ekanligini inkor qiluvchi topilarmikin? Bu holat “ong osti” yoki “ong usti” kabi ayqash iboralar bilan ham tushuntirilishi mumkin. Ruslarda bir maqol bor: inson uchun nondan keyingi eng aziz narsa maktabdir. Xo‘sh, ushbu o‘rinda maktab so‘zini ko‘chma ma’noda tushunish, uni muloqot maktabi ko‘rinishida qabul qilishga intilish o‘zini oqlamaydimi?

Biz murakkab tarkibli mamlakatda yashaymiz. Turli millat, etnos, din va diniy konfessiyalar, qarashlar va oqimlar mavjudligi yurtimizning etnik jihatdan marginalligi bilan belgilanadi. Bu esa kishilarning muloqot madaniyatiga muayyan talablarni qo‘yadi, o‘zaro muloqotda o‘ta nozik etnomadaniy va etnopsixologik tamoyillarga nisbatan juda hushyor munosbatda bo‘lishni taqozo qiladi.

Har bir inson o‘z muloqot faoliyatida “qovun tushirmaslik”ka qanchalik urinmasin, xatolardan xoli bo‘lishi dargumon. Shu boisdan ta’lim-tarbiya (o‘z-o‘zini tarbiyalash ham) vazifalari zimmasida ana shu xatolardan saqlanish, o‘zaro muloqot faoliyatida xatoliklarning oldini olishga doir umumiy tavsiyalar ishlab chiqish, to‘g‘ri muloqot strategiyasini tanlashda ichki ishonch hamda malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish turadi. Bu ayniqsa, rasmiy va ishbilarmonlar uchrashuvlarida, xizmatchilikda, tadbir va marosimlarda alohida ahamiyatga ega. Masalan, amerikalik ishbilarmon yoki rasmiy vakil muzokaradan so‘ng erkin bo‘lishga qulaylik uchun oyoqlarining birini ikkinchisining ustiga qo‘yib o‘tirishga odatlangan. Biroq bu holatni bepisandlik deb bilgan yapon ishbilarmoni hatto qo‘lga kiritilgan kelishuvdan voz kechishi mumkin. Yapon milliy-ruhiy stereotip tizimida bunday holat yo‘q.

Muloqotning bosh formulasi shunday: “Har bir ibodatxonaning o‘z nizomi bor.” Biz uchun o‘zga hayot va turmush tarzining ayrim qirralari yoqmasligi mumkin. Ammo buni “ota go‘ri qozixona” darajasiga ko‘tarish yaramaydi. To‘g‘ri, ayrim hollarda o‘z muloqot mezonlarimizga mos kelmaydigan ko‘p narsalarni kechirishga hamisha tayyormiz. Lekin ba’zan “suyukli yara”mizga tegishlarini mutlaqo istamaymiz. Kavkazlik taniqli artist Mahmud Esambayev hech qachon, xatto Oliy Sovet majlisida ham telpagini yechmay o‘tirgan. Qancha urinishsa-da, u bu odatini tark etmagan. Oxiri odamlar ko‘nikib ketishdi, hatto uni telpaksiz tasavvur ham qilolmay qolishdi.

“O‘zingga qaytishini istamagan narsangni o‘zga qila ko‘rma?”
Muloqot formulalari yo‘l harakat qoidalaridan-da qat’iyligi bilan xarakterlanadi. Zero yo‘l qoidasini buzib, avtomillar bilan tirband yo‘ldan hech kimga ziyon bermasdan va hech narsa yo‘qotmasdan eson-omon o‘tib ketish mumkin. Biroq muloqot formulasini buzish hurmat-etiborning yo‘qolishiga olib kelishi mumkin. Endi uni tiklashga harakat qilib ko‘ring-chi? Buning uchun o‘zgalarning siz bilan muloqotidagi og‘rintirgan holatlarini eslang. Yо dini, yo tili, yo jinsi, yo yoshi, yo saviyasi, yo qarashlari yoxud lavozim darajasi boshqa kishi siz bilan muloqotda madaniy tasavvuringizdan go‘yo chetga chiqqan edi. Aniqrog‘i, siz amal qiladigan muloqot madaniyati qoliplaridan. Go‘yo sizning shaxsingiz hurmat qilinmagan, suhbatdosh muloqot odobini buzgan edi-ku! O‘zgaga siz tomoningizdan ham berilishi mumkin bo‘lgan ozor dilingizni og‘ritgan edi. Demak, bunda “O‘zingga qaytishini istamagan narsangni o‘zga qila ko‘rma?” formulasiga rioya qilinmagan edi.
To‘rtinchi ma’ruza