Etnolingvistika va milliy madaniyat

2.Tilda sotsial rollar haqida. Sotsial o‘zaro ta’sir modeli tilimizda aks etgan. Lisoniy shaxs jamiyatda muayyan sotsial rolni bajarib, muayyan sotsial tutumga ega bo‘ladi. Har bir rivojlangan til rollar uchun belgilangan ifodalariga ega (ona, ota, o‘qituvchi, erkak, ayol). Inglizzabon va olmonzabon adabiyotlarda ayolning kasbi, lavozimi, millatini atash uchun maxsus so‘zlardan foydalaniladi. Masalan, ingliz tilida congressman, man and wife so‘zlari o‘rnida member of Congress, husband and wife, nemis tilida Herrn und Frau Meyer, Liebe Kollegen o‘rnida Herrn und Frau Meyer, Liebe Kollegen und Kolleginnen. Rus tilida ham studentka, aspirantka, opponentka so‘zlari mavjud. Ma’lum bir sotsial rolni ifodalash uchun xoslangan murojaat birligining noto‘g‘ri tanlanishi nutqiy muloqotning muvaffaqiyatsizligiga olib keladi.

Misol (transportda):

— Babushka, Vi vixodite?

— Kakaya ya vam babushka?!

Sotsial rollar erkak va ayollarga turlicha taqsimlangan. Shuning uchun nafaqat rol, balki gender rollari haqida gapirmoq lozim, zero axloq meyorlari ayollar va erkaklar uchun o‘ziga xosdir (Mayyers 1997:259).

Kutim sotsial rollarning muhim uzvlaridan biridir. Atrofdagilar u yoki bu muayyan vaziyatda individ xulqidan nima kutishsa, shuni talab qilishga haqli. Individ esa talabga moslashishga majbur. Ma’lum bir rolga berkitilgan majburiyatlardan u yoki bu darajadagi chekinish sotsial axloq meyorlarini buzish sanaladi. Masalan, maktab o‘qituvchisi o‘z kasbiy roli nuqtai nazaridan o‘quvchilarga bilim berishga majbur, shuning uchun o‘quvchilar undan bilim va o‘qituvchi ulardan diqqat va sabr-toqat talab qilishga haqli (Krisin 1976:43).