Эстетика: Эстетика назарияси

Эстетика категориялари - воқеликнинг эстетик белгиларини, алоқаларини томонларини, ўзига хос бўлган эстетик хусусият ва сифатларини акс эттирувчи умумлашган илмий тушунчалардан иборат. Эстетиканинг гўзаллик, хунуклик, улуғворлик, тубанлик. трагиклик, комиклик, эстетиклик, бадиийлик, драматиклик, трагикомиклик, қаҳрамонлик категориялари мавжуд. Бу категорияларни ўрганиш билан биз дунёнинг эстетик тараққиёти ва бу тараққиётнинг ўзига хос томонларини билиб борамиз.
Эстетика категориялари ўзаро бир-бири билан алоқададир. Улар бир-бирини тўлдиради ва ривожланишига кўмаклашади. Фалсафа категориялари объектив борлиқнинг энг умумий томонларини ўрганса, эстетика категориялари эса ўша борлиқнинг эстетик хусусиятларини очиб бериш учун хизмат қилади.
Эстетика категориялари ҳам кишилиларнинг кўп асрлар давомида орттирган тажрибасининг, уларнинг меҳнат фаолияти ва эстетик билиш жараёнининг натижалари мажмуини ташкил этади. Инсон амалий фаолият жараёнида дунёнинг предмет ва ҳодисаларига дуч келиб уларни била бориб, уларнинг муҳим томонларини номуҳим томонидан, гўзаликни хунукликдан, улуғворликни тубанликдан, трагикликни комикликдан ажрата борган, ажратиш натижаларини эса категорияларда ифода қилганлар.
Шундай қилиб эстетика категориялари оламни эстетик билиш босқичлари бўлиб инсонни эстетик тарбиялашда вазифаси улкандир. Бугунги кунда гўзаллик – улуғворлик – фожиавийлик – кулгилилик; эстетик идеал – эстетик дид – эстетик туйғу; санъат – бадиий образ – ижодкорлик кўринишдаги тизим эстетика фанининг категориялар таснифида кенгроқ қўлланилмоқда.
Гўзаллик - эстетиканинг марказий категорияси сифатида. Гўзалликнинг идрок этилиши, табиатда намоён бўлиши, санъатда акс этиши ҳамда унинг жамият ривожига таъсири ҳақида билдирилган фикрлар, илгари сурилган ғоялар, яратилган таълимотлар ўзининг салмоғи билан аҳамиятлидир. Инсон ва унинг руҳий–жисмоний, ахлоқий–эстетик фаолияти, табиат ва ундаги ҳодисалар, жамият ва унда рўй бераётган ижтимоий–маънавий, сиёсий–иқтисодий жараёнлар гўзалликка ёндошувнинг тарихан таркиб топган асосий обьектларидир. Шунинг учун ҳам одатда, гўзаллик икки омил асосида юзага келади. Булар: инсон тафаккури ва меҳнатининг маҳсули натижасида яратиладиган гўзаллик; инсон тафаккуридан ташқарида, инсонга боғлиқ бўлмаган холда юзага келадиган гўзаллик. Биринчисида ақл, руҳ ва хиссиёт устувор бўлса, иккинчисида макон ва замон салмоқли ўринни эгаллайди. Гўзаллик – ижтимоий-маънавий ҳодиса бўлиб, у воқеликдаги фавқулодда аҳамият касб этувчи ҳамда нарса ва ҳодисаларнинг шаклан ва мазмунан уйғунлиги асосида намоён бўлувчи, инсонда ёқимли туйғу, завқ ва кучли ҳайратни ҳосил қиладиган қадриятдир.
Гўзалликнинг намоён бўлиши, шаклланиши ва хис этилишида муайян унсурлар мезоний вазифасини ўтайди. Булар - меъёр, мақсадга мувофиқлик, тартиблилик, уйғунлик, ҳамоханглик, мослик, яхлитлик, бирлик, мутаносиблик, тенглик ва ҳоказо. Мазкур тушунчалар нарса–ҳодисаларда бевосита ёки билвосита иштирок этиб, ундаги гўзалликни намоён эттиради.
Гўзаллик сифатлари туғёнийлик, мафтункорлик, фойдалилик, мўъжизавийлик сингари тушунчалар орқали изоҳланади. Гўзалликнинг хусусиятлари эса қулайлик, манфаатдорлик, ёқимлилик, чиройлилик тушунчалари билан белгиланади. Унсурлар, сифатлар ва хусусиятлар уйғун бўлган нарса–ҳодисаларгина чинакам гўзалликни акс эттириши мумкин. Зеро, чиройли нарсанинг сифати бизнинг манфаатимиз учун ҳамоханг бўлмаса ёки бизнинг мақсадларимизга мос келмаса у ҳар қанча мафтункор бўлмасин гўзаллик сифатида бахоланмайди.
Шу ўринда гўзаллик тушунчаси «чиройли», «кўркам», «нафис», «жозибадор», «мафтункор», «латофатли» каби тушунчаларга нисбатан кенгқамровли ва устувор эканлигини алоҳида таъкидлаш жоиз. Айниқса, гўзаллик билан кундалик турмушимизда тез–тез тилга олинадиган «чиройлилик» тушунчаси орасида муайян тафовутлар мавжуд. Чиройлилик – нарсаларнинг ташқи кўринишини, ҳолатини, бажарилган иш ёки қилинган ҳаракатдаги ўзаро ҳамоҳангликни ифодаловчи тушунча.
Инсон гўзаллиги. Инсондаги гўзаллик аксарият холларда унинг хулқи, одоби, ахлоқи ва фазилатлари билан белгилаб келинади. Аввал ҳам бугун ҳам инсон борлиқ – жамият – техника ўр­тасидаги муносабат масаласи кўплаб илмий соҳаларнинг тадқиқот объекти бўлиб келмоқда. Нафосат фалсафаси инсон гўзаллигининг моҳиятига доир муаммоларни тадқиқ этишни ўзининг муҳим вазифаси қилиб белгилайди. Эстетик тафаккур тарихида инсон гўзаллиги жисм (тана) ва руҳият масалалари билан изоҳланган. Бу борадаги фикр–мулоҳазаларнинг асосида инсоннинг ташқи кўриниши ҳамда ахлоқий фазилатларига бўлган муносабат масаласи ётади.
Бир сўз билан айтганда, гўзаллик – маънавий ва моддий хусусиятга эга бўлган, ижтимоий ҳаётда фавқулодда аҳа­мият касб этувчи ҳамда нарса–ҳодисаларнинг уйғунлиги, ҳамоҳанглиги, мутаносиб­лиги, мақсадга мувофиқлигига асосланган қадриятдир.
Гўзалликнинг зидди хунукликдир. Хунуклик – нуқсонли, чекланган, ёмон, бузуқ, ярамас, ғайриинсоний ҳодисалар ва муносабатларни ифодалаш ва салбий баҳолашнинг эстетик категориясидир.