Ёш ва ҳосилга кирган боғларни парваришлаш технологияси – 2 соат. Режа

5. Ер ости сувлари юза, шўрланган, ботқоқ ва тошлоқ ерларда боғ барпо қилиш ҳамда парваришлаш хусусиятлари. Марказий Осиёда шўрхок ва ботқоқ ерлар 65 % ни ташкил қилади. Ўзбекистоннинг баъзи ҳудудларида эса суғориладиган майдонларнинг 95 % қисмини шундай ерлар ташкил қилади ва умуман кейинги йилларда шўрланган ерлар миқдори ортиб бормоқда. Республикамизда ҳар йили, шунингдек, сизот сувлари юза жойлашган тошлоқ ерлар ўзлаштирилмоқда. Бундай ерлар кўп минглаб гектарларни ташкил қилади. Бундай ерларда бошқа қишлоқ хўжалик экинлари етиштириш билан қаторда боғ ва токзорлар барпо қилинади. Бу ерлардаги шароитнинг жуда оғирлиги дарахт кўчатлари ўтқазиш ва уларни парваришлаш билан боғлиқ бўлган қўшимча ташкилий ва агротехника тадбирлари амалга оширилишини талаб этади.
Шўрланган ерлар мевали дарахтлар ўсиши ва ҳосил бериши учун ноқулайдир. Бундай ерларда ҳосил камайиб кетади, ер жуда шўрланган тақдирда эса унинг кўп қисми бутунлай нобуд бўлади.
Ўсимликларнинг шўрга чидамлилиги катта ва кўп қиррали муаммодир. Тузлар тупроқ эритмасининг осмотик босимини оширади ва бу билан ўсимликларнинг сув билан таъминланиши (физиологик қурғоқчилик), уларга сув ҳамда озиқ моддалар келиб туришини қийинлаштиради (туз танқислиги). Кўпгина тузлар моддалар алмашинувини ўзгартириб, ўсимликларда улар учун заҳарли бўлган оралиқ маҳсулотлар тўпланишига имкон беради, бунинг орқасида тузли заҳарланиш келиб чиқади, у хлорофиллнинг тўпланишига таъсир этиб, натижада баргнинг айрим қисмлари қўнғир тусга киради, у органик моддалар тўплашга ноқобил бўлиб қолади. Ўсимликда бошқа хил ўзгаришлар: тўқималар серсувлигининг пасайиши, ўсиш нуқталарининг нобуд бўлиши, тобора кучайиб борувчи некроз ва бошқалар кузатилади.
Ҳарорат кўтарилиши билан тузларнинг заҳарлилиги ортиб боради. Шўрланган ерларда ўсимликларнинг сиқилиб қолиши фақат тупроқда туз бўлишига эмас, балки улардаги тузларнинг таркибига ҳам боғлиқдир. Ўсимликнинг хлорли тузлар билар шўрланиши сулфатли шўрланишга нисбатан уларнинг ўсиши учун ёмонроқ шароит вужудга келтиради, органик моддалар камроқ тўпланади, ўсимликлар анча паканалашиб қолади, ҳосил камаяди ва мевалар кўп тўкилади. Тупроқнинг ишқорли шўрланиши ўсимликлар учун айниқса зарарли бўлиб, унинг йўл қўйиладиган чегараси 0,005 % дир.
Мева дарахтлари шўрланган ерларга маълум даражагача мувофиқлашади. Тўла ҳосилга киргунга қадар дарахтларнинг шўрга чидамлилиги авлоддан – авлодга ўтган сайин оша боради. Тўла ҳосилга киргандан кейин эса ҳосил ўсимликни заифлаштириб қўйиши сабабли унинг шўрга чидамлилиги пасаяди.
Мева дарахтларининг шўрга чидамлилиги кўп жиҳатдан уларнинг турига, навига, индивидуал хусусиятларига ва пайвандтакка боғлиқ. Уларнинг кўпчилиги кучсиз шўрланишга – 0,2-0,3 % (зич қолдиқ бўйича), кучлироқ шўрланишга - 0,2-0,3-0,5 ва ундан юқори шўрланишга – 0,6-1,0% жуда ёмон чидайди ва бундай шароитда дарахтлар қуриб қолади. Мевали ўсимликлар хлоридли шўрланишга тупроқда 0,032% хлор бўлишига ва сульфатли шўрланишга 0,056% сульфат бўлишига чидайди. Тупроқнинг аралаш шўрланишини мева дарахтлар бир хил типдаги шўрланишга нисбатан енгилроқ ўтказади. Унумдор ерларда ва органик ўғитлар берилган шароитда улар анча юқори даражадаги шўрланишга ҳам чидай олади.
Хлорид – сульфатли шўрланишда олманинг турли навлари хлорга нисбатан турлича даражада чидамлиликка эга. Масалан, туркман олмаси (ҳазорасп ва бобоараб хиллари) шўрга чидамли ҳисобланади. Ренет Симиренко камроқ чидамли, Кандиль синап ва Розмарин белый навлари эса шўрга анчагина чидамлидир.
Нок олмага қараганда чидамлироқ бўлади. Хоразм вилоятида нокнинг маҳаллий навлари – алмурут ва шакар-мурутлар шўрланишга жуда чидамли, европа навларидан эса Любимица Клаппа, Роктор, Жюль, Гюйо, Вильямс, Лесная красавица навлари нисбатан чидамли бўлади, ўрмон тупроқ турларида шўрланишга анча чидамли.
Беҳи нокка қараганда шўрланишга камроқ чидамли.
Ўрик - шўрга чидамли мева экинларидан бири, аммо бу жиҳатдан у нокдан кейинги ўринда туради. Лекин ўрикнинг нокдан кўра шўрга чидамлироқ маҳаллий турлари бор. Бухоро ва Хоразм вилоятларидаги шўрланган ерларда барпо қилинган катта-катта ўрикзорлар бунга мисол бўлади.
Хоразмнинг шўрланган ерларида ўрик дарахтлари тегишли агротехника билан парвариш қилинганда яхши ўсади ва айниқса, Қизилполвон, Хоразмий, Оқпайванди, Қорақалпоқ, Тўрткўл хирмони, Хива тўқ сариқ нави, Оқ нуқул, Оллоберган навлари ва бошқаларнинг уруғ кўчатлари ҳамда навлари яхши ҳисол беради.
Олхўри тупроқ шўрига чидамлилик жиҳатидан ўрикдан кейинда туради ва у тахминан шафтоли, олча ҳамда гилос чидаган шўрланишга чидайди. Хоразмда ўсадиган ва маҳаллий аҳоли таносул деб атайдиган қора олу ва ўрик-тоғолча (племкот), маҳаллий олхўри нави тупроқ шўрига жуда чидамли бўлади. махаллий олхўрининг бошқа навларидан Ренклод зеленый ва Бертон навлари ҳам жуда чидамли бўлади.
Гилос олчага қараганда тупроқ шўрига анча ёмон чидайди.
Шафтоли ҳам тупроқ шўрига камроқ чидамли. Хоразмда шафтолининг маҳаллий навлари (Хоразм анжир шафтолиси ва бошқалар) шўрланган ва сизот сувлари юза жойлашган ерларда ўсаверади.
Анжир ва анор шўрга бирмунча чидамли бўлади.
Хурмо ва ёнғоқ тупроқ шўрига жуда сезгир бўлади. Унаби ва жийда ўсимлиги шўрга чидамли бўлади.
Қулупнай шўрга камроқ чидамли. Кульвер нави бошқа навларга қараганда кам шўрланган ерларда ҳам ўсиши мумкин.
Тупроқнинг кучсиз (кам) шўраланиши, одатда, суғориш ёки кам миқдорда чучук сув оқизилиб шўр ювишдан юзага келади. Ўртача шўрланган ерларни доимий равишда ювиб туриш ҳамда сизот сувлари юза жойлашган ерларда дренаж тармоқлари (зовурлар) қазиш талаб этилади. Кучли шўрланган ерлар ва шўрхоклар чуқур зовур тармоқларини кўпайтириш ва кўп марталаб шўр ювишни талаб қилади.
Сизот сувлар сатҳини камида 2-3 метрга пасайтириш йўли билангина шўрланишни камайтириш мумкин.