Erte taniw

8.4.«Hibatul haqoyiq» («Haqiyqatlar siylig`i») da`staninda ta`lim-ta`rbiyaliq, 
ag`artiwshiliq ma`seleleri. Ilim haqqinda oylar.
Axmed Yugnakiy islam dinin idealastiradi, da`stannin` da`slepki qatarlarin qudayg`a, Muhammed 
payg`ambar ha`m to`rt xalifag`a atap, quran hayatlarin keltiredi.
Ol ja`bir shegiwshilerdi zalimlarg`a qarsi ko`teriwge, olarg`a sadiq ha`m opadar boliwg`a 
shaqiradi: 
Jifo qildachingg`a enut qil vafo, 
Orimas necha yusa qon birla qon. 
(Kim ja`bir qilsa, sen og`an opa qil, qan menen qandi juwip bolmaydi.) 
Axmed Yugnakiydin` pikirine «pa`niy dun`ya» za`ha`rli jilang`a uqsaydi, ol ra`ha`t ko`riw ushin 
emes, ba`lki azap shegiw ushin jaratilg`an, onin` awirmanliqlarina ko`niw, shidam beriw kerek, baxit-
ra`ha`t bolsa tu`s, qiyal yaki qustin` bir demde uship ketiwi: 
Ezingi bulut-tak e tush-tak xash, 
Darangsiz kechar baxt e qush tak uchar, 
... Niqob kwtur ochun, birar yuz ochar, 
Ezar qwl kuchar-tak, yana tark tochar. 
(Baxit qiyal menen jazg`i bult ya tu`stey tez o`tip ketedi, yaki qustay ushadi. Dun`ya niqabin 
ko`terip, bir az waqit ju`zin aship ko`rsetedi, qollarin jazip bawirina almaqshi boladi da, tezden 
qashadi.) 
«Hibatul-haqoyiq» avtori bir waqiyani bayanlaw waziypasin emes, ba`lki ilim, a`dep-ikramliq 
ha`m basqa ma`seleler haqqinda pikir ju`ritip, u`git-na`siyat beriw waziypasin o`z aldina qoyadi. 
Sog`an qaray, «Hiybatul-haqoyiq» didaktikaliq da`stan bolip, bul onin` ko`rkemlik qa`siyetlerin ha`m 
uslubin belgileydi. Da`standa syujet bolmasa da, onin` baplari mazmuni ha`m ma`nisi menen o`z-ara 
baylanisip, bir pu`tin kompozitsion qurilisin payda etedi. Avtor da`stannin` baplarinda ha`r qiyli 
ob`ekt, tu`siniklerdi beriw ha`m olardi bir-birine qarama-qarsi qoyiw tiykarinda olardan ha`r birinin` 
o`zine ta`n unamli ha`m unamsiz ta`repin ashadi. Bul usil avtorg`a da`standa qoyilg`an ma`selelerdi
ma`lim konflikt foninda jaratiw ha`m juwmaqlaw, pikirlerden kelip shig`atug`in u`git-na`siyattin` 
ta`sirin ku`sheytiw ha`m shig`armanin` ko`rkemlik qunin asiriw imkaniyatin beredi. 
«Hibatul-haqoyiq» ta ko`birek ushiraytug`in ko`rkem til qurallarinan biri- ten`ew. Axmed 
Yugnakiy bazi traditsiyaliq uqsatiwlardi ta`kirarlap qollansa da, lekin ol jan`a ha`m original 
uqsatiwlar do`rete alg`an. Da`stannin` kirisiwinde avtor Dod-sipahsolardi ten`izge ha`m o`zin jawin 
tamshisina uqsatadi. Bilimli kisi qimbat baha alting`a, ja`hil adam arzimas, qa`lbeki aqshag`a, bilimli 
hayal er adamg`a, bilimsiz er hayalg`a, bilimli jilikli su`yekke, bilimsiz jiliksiz su`yekke, dun`ya 
ka`rwan sarayg`a, tuwri so`z palg`a, jalg`an so`z awizdi ashitiwshi piyazg`a uqsatiladi. 
Sonday-aq avtor da`standa metofora, alliteratsiya, qaytalawlardi isletedi. 

---

- 43 - 
«Hibatul-haqoyiq» ta «Qutadg`u bilig» siyaqli, aruzdin` mutaqorib bahrinde (faulun, faulun, 
faulun, faul) jaratilg`an. Bul ba`hrdin` hijo du`zilisi qag`iydasina su`yengen bolsa da, biraq 
o`lshemnin` rawanlig`in ta`miynlew maqsetinde bazi hijolardin` sozimlig`i ha`m qisqalig`i 
qag`iydasinan shetkerilep, hijonin` formasina g`ana emes, oqiliwi ha`m aytiliwina da ko`birek itibar 
beredi. 
«Hibatul-haqoyiq» tin` kirisiw baplari g`a`zzel jolinda uyqasqan bolip, baplar xaliq qosiqlarina 
ta`n «aaba» to`rtlik ta`rizinde wyqasqan . Biraq ayirim orinlarda to`rtlik wyqasi buziladi. 
«Hibatul-haqoyiq» a`yyemgi tu`rkiy a`debiy tilinin` qimbatli esteligi. Onda qa`dim (kiyim), 
kelinki (kiyingi), adoq (ayaq), qwd (quy- quymaq) kibi so`zlerdegi «d» arxaik elementi, adiz (ba`lent), 
og`un-ajun (dun`ya), akit (ka`rwan), chig`ay (qashshaq, gedey) siyaqli arxaizmler ushirasadi, onin` 
tili keyingi a`debiy estelikler tiline jaqiniraq. Xaliq maqallari da da`stannin` tilin, mazmunin bir 
qansha bayitadi. ol xaliq maqallarin da`l yaki olardin` mazmunin saqlag`an hallar formasin qosiq 
qatarlarina muwapiqlastirip beredi. Axmed Yugnakiy o`zinen keiyngi a`wladqa a`dep-ikramliliq 
haqqinda jazilg`an «Hibatul haqoyiq» didaktikaliq shig`armasin miyras etip qaldirg`an. Aradan ko`p 
a`sir waqit o`tse de bul da`stan o`z qunlilig`in jog`altqan joq.