Erkin umarov mahmud abdullayev

fikricha, 
«m a’naviyat» atam asi, bir tom o n - 
dan, arabcha «m a’ni» 
o'zagidan 
hosil bo'lgan. Ilk islom islohot- 
chilari ta ’lim oticha, K alom b ir talay qismlarga bo'lingan: borliq-

---

dan aw algi hayot — qum m un, atom lar haqidagisi — javhar al-fard, 
sababiy b o g ‘la n ish t o ‘g ‘risidagi t a ^ m e t — tav allu d , m ohiyat 
to ‘g‘risidagi ilm — m a’na hisoblangjmT Shunday qilib, narsa-hodi- 
salar, jarayon, tabiat va jam iyat, K atfoO llohning m ohiyati «ma’- 
na»da o ‘z ifodasini topgan. Ikkinchi tom ondan, m a ’naviyat ham , 
uning o ‘zagi «m a’na» ham qadim gi hind falsafasida keng q o ‘lla- 
nilgan «manas» tushunchasi bilan bog'langan b o ‘lishi mum kin. 
Bunday taqdirda u d o ‘stlar va ulfatlar joyi m a’nosini bildiradi 
(to‘laroq tafsilot: 
A. Erkayev.
M a’naviyat — millat nishoni. — Tosh- 
kent, «M a’naviyat», 1997 yil, 16— 17-betlar). Tilshunoslikka oid 
lug‘atlarda ham «ma’naviyat» — axloqiylik, kishining ichki va ruhiy 
olami bilan b o g iiq m a ’nolarni anglatishi aytiladi.
M a’naviyat muammosi juda ham murakkab va serqirrali bo'lgan- 
ligi sababli unga berilgan t a ’riflar ham rang-barangdir. Bunda 
quyidagicha manzaraga duch kelamiz: m a’naviyat deganda — shaxsiy 
ong; kishilarning ruhiy faoliyati; axloq, nafosat va nazariy qadri- 
yatlar yig‘indisi, haqiqat va him m at ham da go'zallikning qiyomi; 
insonning h is-tu y g ‘ulari; insonning jam iki axloqiy qadriyatlari 
yig'indisi kabilar tushuniladi. Keltirilgan fikrlarni um um lashtiradi- 
gan bo'lsak, m a’naviyat bepoyon, cheksiz borliqning inson ruhida 
aks etishidir (qaralsin: 
H. Po'latov.
Mustaqillik qadriyatlari. 0 ‘zbe- 
kiston adabiyoti va san’ati, 1993 yil, 7 may).
D em ak, m a ’naviyat ko‘p qirrali qadriyatdir. «Yer, oila, ota- 
ona, bolalar, qarindosh-urug‘lar, q o ‘n i-q o ‘shnilar, xalq, vijdon, 
mustaqil davlatimizga sadoqat, insonlarga hurm at, ishonch, xotira, 
erkinlik — m a ’naviyatning ana shunday m a ’nosi keng... Inson 
o ‘zini xalqning bir zarrasi deb sezgandagina, u haqda o ‘ylab, m eh- 
nat qilib yashagandagina m a’naviyat bilan tutashadi» 
(I. A. Kari­
mov.
0 ‘zbekistonning o ‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. — Toshkent, 
« 0 ‘zbekiston», 1992, 72-bet). Prezidentim iz m a ’naviyat deganda 
insonni inson, m illatni m illat qilib turgan axloqiy fazilatlarning 
m ajmuasini nazarda tutadi.
I. 
A. K arim ov « 0 ‘zbekistonning siyosiy-ijtim oiy va iqtisodiy 
is tiq b o lin in g aso siy ta m o y illa r i» (1 9 9 5 ) n o m li a s a rid a
m a’naviyatning o'zagini axloq tashkil etajagmi ta ’kidlaydi: «In­
son axloqi shunchaki salom -alik, xushm uom alalikdan iborat emas. 
Axloq — bu avvalo, insof va adolat tuyg'usi, im on, halollik dega- 
ni» ( 0 ‘sha asar, 53-bet). D em ak, inson m a’naviyatini belgilaydi- 
gan asosiy m ezon — adolatparvarlik, im on, insof, halollik b o iib ,

---

inson o ‘z faoliyatining barcha sohalarida ana shu tam oyillarni 
amalga oshirsa, shular negizida hayot kechirsa, m eh n at qilsa, b o - 
shqalar bilan o ‘zaro m unosabatga kirishsa, elu yurtiga sadoqatini 
amaliy ishi bilan ado etsa, yuksak m a ’naviyat sohibiga aylanadi.
Jam iyat m a’naviyati uning tom onidan ishlab chiqilgan m a ’­
naviy boyliklarda o ‘z ifodasini topadi. Boshqacha aytganda, m a ’­
naviyat, eng avvalo, m adaniyat tufayii mustaqil mavjudlikka ega 
b o ia d i. Bundan shunday fikr kelib chiqadiki, m a’naviyat nafaqat 
insoniy fazilatlar, balki m a’naviy m adaniyatning ilm -fan, falsafa, 
axloq, adabiyot va san ’at, xalq ta ’limi, ommaviy axborot vosita- 
lari, urf-odatlar, a n ’analar ham da din va diniy am aliyot (ibodat, 
taqvo, diniy m arosim va h. k. ), diniy adabiyot, diniy san ’at va 
boshqalardan iborat rang-barang tu r va shakllari m ajm uini ham
o ‘z ichiga oladi (qaralsin: 
A. Erkayev.
0 ‘sha asar, 28-bet).
Shunday ekan, m a’naviyatning tarkibi to'g'risidagi m asala o ‘z- 
o ‘zidan kelib chiqadi. Umiy va om m abop adabiyotlarda bildiril- 
gan nihoyatda rang-barang qarashlarni tahlil qiladigan b o ‘lsak, 
m a’naviyat tarkibi quyidagi qism lardan iborat ekanligiga ishonch 
hosil qilamiz: