Erkin jamiyatning o’zi urush uchun to’planishi oson emas

3. SAFARBARIK

1940 yilda Jon Maynard Keyns shunday deb yozgan edi: “Erkin jamiyatning o’zi urush uchun to’planishi oson emas”. U aniq bir narsani izohlagan edi. Odamlarga nima qilish kerakligini aytish, ularga yoqmaydi. Keyns siyosiy rahbarlarning odamlarga nima qilish kerakligi to’g’risida, aniq bir yechim ko’rsata ololmasligidan havsalasi pir bo’lgan edi. Umuman olganda, resurslar urush harakatlari uchun ajratilishi va, so’ngra, ularning qolgan qismi jamoatchilik orasida qay shaklda taqsimlanishi to’g’risida aniq bir bayonot berilishi kerak edi. Ammo elitadagilar aniq bir rejasiz ikkala masalada ham loqaydlika yo’l qo’yishdi. 2020 yil Mart oyiga kelib, kecha aqilga sig’maydigan fikirlar, bugun siyosatchilar tomonidan e’lon qilina boshladi. Muammoning ko’lami ancha pastroq ko’rinsada, men Keyns nimani nazarda tutganini anglagan edim.

Keyns, ayniqsa, qabul qilinishi kerak bo’lgan qarorlar ko’pligidan va ular bir-biri bilan o’zara bog’liq bo’lishidan xavotirda edi.

“Mudofa Vazairligi katta miqdordagi maxsus kiyimlar zaxirasiga ega bo’lishi yaxshiroqmi yoki G’aznani chet el valyutasi bilan to’ldirish uchun ularni export qilmoqmi? Harbiy kemalarimizni yonlanma ishchilar qurgani yaxshiroqmi yoki savdogar erkaklarmi? 20 yoshlik qishloq xo’jaligi ishchisini fermada qoldirish yaxshiroqmi, yoki uni harbiy xizmatga chaqirishmi?”

U aniq bir narsaga ishora qilgan edi. Muammolarni hal qilish uchun allaqachon ishlar boshlab yuborlilgan edi. Lekin qay biriga ko’proq e’tibor berilishi kerak? Oddiy odamlar hayoti avvalgidek iziga tushib ketishigami? Yoki harbiy harakatlargami? Yo’qsada bu muamollarga ham boshqalariga o’xshab qo’l siltab qo’yish kerakmi? Shunday bir qiyin vaziyatda odamlar fikrini sorasang, ular birinchi navbatda pandimiyaga qarshi kurashish keyin esa qolgan muammolarni hal qilish kerak deyishadi. 1940 yilda, shunga o’xshsh vaziyat. Keyns noaniq bir vaziyatda Britaniya hukumatining shoshilmaslik haqidagi qarorini aynan nazarda tutgan endi.

Shu boisdan, sog’liqni saqlash tizimiga aniq bir kafolatlangan yechim bo’lmog’I lozim. U (pandemiya) yo’q bo’lgandagina, bizda sog’liqni saqlash va iqtisodiyotni jonlantirish uchun imkoniyat bo’lshi mumkin. O’sha paytda siyosiy rahbarlar iqtisodiyotga yetkazilgan zararni cheklashga harakat qilishdi, ammo ushbu jarayonda virus hisobga olinmagan edi va, shuning uchun jamoat salomatligi nuqtai nazaridan zaralanish darajasi eng past bo’lgan variantni tanladilar. Lekin, bunday vaziyatda ahvolni o’nglash uchun iloji boricha qat’iy choralarni qo’llash talab etilardi.

Shunisi ajablarnarliki, hatto eng bozorni sevadigan, kapitalistik davlatlar ham Ikkinchi Jahon urushi oldidan resurslarni taqsimlashning markazlashtirilmagan jarayonidan tezda voz kechgandilar. Shubhasiz, hech kim harbiylardan bozorlardan qo’shinlar va jihozlarni qayerlarga joylashtirish uchun foydalanishlarini kutmagan, ammo aniq fakt shuki, iqtisodiyotning qolgan qismi shu tarzda urush holatiga o’tganligi foydali bo’lgan.

Jumladan, ular (siyosiy rahbarlar) bir kun bo’lsa ham fuqorolarning ko’ngilariga qarab ish tutishgan bo’lsada, COVID-19 pandemiyasi paytida ular bu kabi qarorlar yetarli darajada foyda keltirmasligiga amin bo’ldilar, va qat’iy choralar ba’zi hollarda juda qattiq siyosiy qarorlar bilan tashabusni o’z qo’llariga oldilar. Ko’pgina avtoritar rejim (siyosiy hokimiyat hukmdor shaxsning yoki yetakchining siyosiy irodasi va qarorlari asosida amalga oshiriladi) ostidagi davlatlar dastlab bir oz tezroq harak qilishdi, lekin kechikish kunlar oralig’ini boshqa davlatlar o’rtasida hisoblash mumkin edi.