Ёритиш электр

Электр магнит (7.2–расм, б) асосий контактларни улаш ва узиш учун хизмат қилади. У ўзаги 7 бор ярмо 12, плита 10 га махкамланган якорь 8, ғалтак 9, қисқа туташтирилган ўрам 13 ва маҳкамловчи деталлардан тузилган.
Контакторни бошқариш қуйидагича амалга оширилади. Ғалтак 9 нинг занжирига кучланиш берилганда ўзак 7 якорни тортади, якорь вал 2 билан бирга буралиб, у билан бир валда ўрнатилган ҳаракатланувчи контактлар ни ҳаракатланмайдиган контактлар ига босади ва шу холатда уларни маҳкам ушлаб туради. Якорнинг торецидаги (учидаги) тарновчага монтаж қилинган қисқа туташтирилган мис ўрами 13 ғалтакни таъминловчи ток ўзининг ноль қийматидан ўтганда контакторнинг титраши ва ўзидан–ўзи узилиб қолишини йўқотиш учун хизмат қилади.
Бу ток худди трансформаторнинг иккиламчи чўлғамида ҳосил бўладиган ток каби, фазаси бўйича ғалтакнинг токидан силжиган ток ҳосил бўлади, у ўз навбатида бу ток якорь орқали беркиладиган магнит оқими ҳосил қилади ва ғалтак токи ноль қийматидан ўтаётганида якорнинг тушиб кетишига қаршилик кўрсатади.
Ғалтакнинг занжири узилганда унинг ўзаги магнитсизланади ва якорни қўйиб юборади, натижада ҳаракатланувчи контакт ўзининг оғирлиги ва якорнинг оғирлиги таъсирида электр двигателнинг таъминловчи занжирини узиб пастга тушади.
Тайёрловчи завод ҳар бир контакторга унинг техник паспортини илова қилади, унда контакторнинг принципиал ва иш схемаси, шунигдек уни монтаж қилиш га, ростлашга ва ишлатишга тааллуқли кўрсатмалар бўлади.
Контакторлар электр двигателни ёки электр занжирини ўта юкланиш токларидан ҳимояламайди. Бундай ҳимоя магнитли юргизгич ёрдамида амалга оширилади. Магнитли юргизгич–иссиқлик релеси билан тўлдирилган контакторлардан тузилган электр аппаратидир. Магнитли юргизгичларда ПА типидаги контакторлар ишлатилади (7.3–расм). Бу контактор асос 1 дан иборат бўлиб, унга ғалтак 6 ли ўзак 5, ҳаракатланмайдиган контактлари 10 бор изоляцион камера 9, таянч 8, якори 7 ва ҳаракатланувчи контактлари 11 бор ҳаракатланувчи тизимга маҳкамланган. Контактор уланганда, яъни магнит схемаси ёпилганда якорни ўзакка урилишини юмшатиш учун ўзак амортизацияловчи пружина 4 га тиралади. Контактор узилганда якорни энг чекка ҳолатга қайтиши пружина 12 ёрдамида амалга оширилади. Ўқ 3 да айланадиган якорь ҳаракатининг йўли билан чегараланади. Якорь ўзакка тортилганда ҳаракатланувчи контактлар ҳаракатланмайдиган контактлар билан туташади. Айни вақтда блок–контактлар 2 ҳам туташади, улар бири “пуск” кнопкасини шунтлайди, бунда двигатель юргизилганда кейин кнопкани қўйиб юбориш мумкин бўлади; бошқасига эса тегишли ҳимоялаш занжири уланади.



7.3–расм. Магнитли юргизиб юборгич контактори:
1–асос, 2–блок–контактлар, 3–якорь ўқи, 4–амортизацияловчи пружиналар, 5–ўзак,
6–ғалтак, 7–якорь, 8–таянч, 9–изоляцион камера, 10–ҳаракатланмайдиган контакт,
11–ҳаракатланадиган контакт, 12–якорни орқага қайтариш пружинаси.

Магнитли юргизиб юборгичнинг электр иссиқлик релеси бевосита ёки билвосита қиздириладиган биметалл пластинкасидир: биринчи ҳолда қиздирилган спираль пластинканинг ўзида, иккинчи ҳолда эса–бевосита униннг яқинида жойлаштирилади. Ўта юкланиш токи ўтганда биметалл элемент қизийди ва унинг таркибидаги пластинкаларнинг чизиқли кенгайиш коэффициентлари ҳар хил бўлган учун анча эгилади, юргизиш механизмининг лўкидонига таъсир қилади. Бу ушлаб турувчи ьалта занжиридаги реле контактларининг очилишига олиб келади. Натижада токсизланган ғалтак ҳаракатланадиган контактларни қўйиб юборади ва ўз оғирлиги ва узувчи пружина 12 таъсирида пастга тушади, контактларини узилган холатга ўтказади. механизмни тиклаш ва унинг контакторларини уланган ҳолатга қайтариш иссиқлик релеси совигандан кейин, қайтариш кнопкасининг ўрнини босадиган автоматик узгичлар анча такомиллашган электр аппаратларидир.

Кучланиши 1000 В гача бўлган қурилмаларида АП, А–3100 ва А–2000 серияларида автоматик узгичларнинг турли хил номинал токлар ва ток уставкаларига ҳисобланган модификациялари энг кўп ишлатилади.
Юклама токлари унча катта бўлмаган электр занжирларини ва қувватлари катта бўлмаган электр двигателларни бошқариш АП сериядаги (7.4–расм, а), ундан катталари эса–А сериядаги автоматик узгичлар билан амалга оширилади.

7.4–расм. Уч қутбли автоматик узгичлар:
а–АП–50, б–А–3100, в–А–2000, г–А–2000 автоматининг схемаси, 1–асос, 2–қопқоқ,
3–ҳаракатланмайдиган контакт, 4–ҳаракатланадиган контакт, 5–ёй ўчириш камерасининг пластинкаси, 6–мослашувчан бирикма, 7–кнопка (даста), 8–электр магнит ажратгич,
9–иссиқлик ажритгичи, 10–электр магнит ажратгичнинг пружинаси, 11–ёй ўчириш камераси, 12–эркин ажраладиган механизм, 13–бошқариш дастаси, 14–минимал кучланиш релесининг ьалтаги, 15–қисмалар, 16–максимал ток релесининг ьалтаги, 17–ажратиш пружинаси, 18–лўкидон, 19– реле пружинаси, 20–турткич, 21–реле якори, 22–масофадан узиш кнопкаси, 23–қўшимча резистор, 24–блок–контактлар.
А–3100 автоматик узгичида (7.4–расм, б) ток ўтказувчи қисмларини беркитиб турадиган пластмасса қопқоқ бор. Автоматик узгичнинг бир босқичли контакт тизими металл–сопол қопланган ҳаракатланадиган ва ҳаракатланмайдиган контактлардан тузилган. Ҳаракатланадиган контактлар мослашувчан боьлагич (связp) ёрдамида максимал ва иссиқлик ажратгичларининг шиналарига уланган. Ҳаракатланадиган контактларнинг тутқичлари изоляцияланган умумий вал билан ва эркин ажратувчи механизм воситасида автоматик узгичнинг дастаси билан боьланган. Контактлари электр занжирини узганда улар орасида ҳосил бўладиган электр ёйи устига мис қопланган пўлатдан ишланган панжарали ёй ўчириш камерасида ўчирилади.
Бошқариш механизми автоматик узгич дастасининг ҳаракати тезлигига боғлиқ бўлмаган ҳолда контактларни ўзгармас тезлик билан бир лаҳзада уланиши ва узилишини таъминлайди. Ўта кучланиш ва қисқа туташишда эркин ажратувчи механизм таъсирида, дастанинг шу пайтдаги ҳолатига боғлиқ бўлмаган ҳолда автоматик узиш амалга оширилади. Аппаратда автоматик узишни алоҳида пластмасса корпусда монтаж қилинган ва автоматик узгичнинг ҳар бир қутбида ўрнатилган иссиқлик ва электр магнит элементларидан тузилган махсус қурилма–ажратгич бажаради. Иссиқлиқ элементи бевосита ёки билвосита қиздириладиган бевосита ёки билвосита қиздириладиган биметалл пластинкага эга. Ўта юкланиш токи таъсирида пластинка қизийди ва эгилиб бошқариш механизмининг рейкасини буради. Рейка бурилганда ўта юкланиш битта фазада ҳосил бўлдими ёки бир неча фазадами, бундан қатoий назар автоматик узгич узилиб қолади. Ўта юкланиш токи қанча катта бўлса, автоматик узгич шунча тез узилади. 10% гача ўта юкланишни автоматик узгич сезмайди; 30–40% ўта юкланишда бир соат давомида ишлайди, икки матра катта ўта юкланишда автоматик узгичнинг типига қараб ва атроф ҳарорати 25°С атрофида бўлганда 20 дан 100 с гача вақт ичида ишлайди. Автоматик узгич иссиқлик элементи совигандан кейин, бунинг учун 3–4 мин талаб қилинади, қайта уланиши мумкин.
Иссиқлик элементи электр қурилмасини қисқа туташиш токларидан ҳимоя қилмайди. Бу мақсадда ажратгичнинг электромагнит элементидан фойдаланилади. У қайтарувчи пружинаси бор якорь ва ўзак–магнит ўтказгичга эга. Ўзакнинг ичида иш токининг шинаси жойлашган. Ток нормал бўлганда пружина якорни эркин холатда ушлаб туради. Қисқа туташиши токи магнит майдони ҳосил қилади, бу оқим таъсирида якорь ҳаракатланади ва узувчи рейкани буради. Бунда автоматик узгич, қисқа туташган фазаларидан қатoий назар, бир онда узилади.
Ҳар бир автоматик узгичнинг ажратгичи заводда маълум қийматдаги токка созланади ва муҳрлаб қўйилади. Ажратгичнинг созлаб қўйилган токи (уставкаси) шу ажратгичли автоматик узгичнинг номинал токини аниқлайди. Монтаж қилинаётганда ажратгичнинг қопқоғини очиш, унинг ростланишини бузиш ёки автоматик узгичдан бошқа иш токларида фойдаланишга рухсат этилмайди, чунки, бундай ҳолларда у талаб қилинаётган ҳимояланишини таъминламайди.
А–3100 серия автоматик узгичлар 50600 А токларга мўлжаллаб тайёрланади.
Катта қувватли электр двигателларни ишга тушириш, шунингдек токли электр занжирларни узиб–улаш ва ҳимоялаш учун А–2000 серияли (7.4–расм, в) уч қутбли универсал автоматик узгичлардан фойдаланилади. У катта максимал токнинг электр магнит ажратгичи ва минимал кучланиш ажратгичи билан таъминланган. Автоматик узгичнинг токли ажратгичлари ажратгични ишлатгандан сўнг узган пайтда маълум вақт оралиьини сақлаб турадиган қурилмага эга бўлиши мумкин. Бундай вақт оралиьи қисқа вақт бўладиган ўта юкланишларда автоматик узгич ишламай қолмаслиги учун масалан, катта қувватли электр двигателларни юргизишда зарурдир.
Лўкидон автоматик узгични уланган ҳолда (7.4–расм, г) ушлаб туради. Ўта юкланиш ва қисқа туташиш токлари ўтганда максимал ток электр магнит ажратгичи ток релесининг ғалтакдаги пружина 19 нинг қарши таъсирини енгади ва якорь 21 ни тортади. Бунда якорь 21 нинг турткичи 20 лўкидан 18 ни туртиб юборади, автомат узгичнинг узувчи пружинаси 17 эса унинг контактларини, умуман аппаратини узади.
Автоматик узгич кучланиш пасайганда ҳам занжирини узиб қўяди. Кучланиш пасайганда (йўл қўйиладиган қийматдан) минимал кучланиш электр магнит ажратгичи релесининг ьалтагида ток камаяди, бунда пружина таъсирида унинг якори ғалтакнинг ўзагидан узоқлашади ва ўзакнинг туткичи билан лўкидон 18 ни бўшатади ва автоматик узгични узиб қўяди. Ғалтак 14 нинг занжири узгич валидаги блок 23 ва масофадан узиш кнопкаси 22 орқали беркитилади. Автоматик узгич қўл билан дастани буриб ёки ричагли юритма воситасида уланади ва узилади. Агар автоматик узгичларни масофадан бошқариш лозим бўлса, улар электр магнит ёки электр юритма билан таъминланади.