Ensiklopediyasi

Toshkentdagi xotira maydoni- 
da o ’rnatilgan «O na» haykali
D u m a lo q h a y k a lla rg a h a m m a to m o n d a n
a y la n ib k o 'ris h m u m k in b o 'lg a n h a y k a lla r 
kiradi. M asalan, m a yd o n va xiyob o n d a g i yirik 
haykal va yo d g o rlik la r, h a r xil m a yd a h a yka l­
chalar, ta g likka o 'rn a tilg a n haykallar. B o 'rtm a
h a y k a lla r o d a td a b iro r y u z a g a b o 'rttirib is h ­
la n g a n b o 'la d i. B u n d a y h a y k a lla r b ir s o 'z b i­
lan re ly e f d e b a ta la d i (« re ly e f» fra n s u z c h a
s o 'z b o 'lib , y u z a d e g a n m a ’n o n i b ild ira d i). 
R e ly e fla r n i fa q a t o ld to m o n d a n k o 'r is h
m u m k in . B u n d a y h a y k a lta ro s h lik a s a rla rid a
k e n g lik , ta b ia t m a n z a ra la ri k o 'rin is h i, h a y o t­
da s o d ir b o 'lg a n v o q e a la r m a ’lum m u h itd a
a ks e ttirila d i.
H a y k a lta ro s h lik a sa rla ri b a ja ra d ig a n v a z i- 
fa si, m a z m u n ig a q a ra b m a h o b a tli, d a stg o h , 
b e z a k v a m a y d a h a y k a lta ro s h lik tu rla rig a
HAYKALTAROSHLIK
B o la lig id a lo y d a n , k e y in c h a lik q u m , 
p la s tilin d a n tu rli (k u c h u k c h a , x o 'tik c h a va
b o s h q a ) s h a k lla r y a s a b o 'y n a m a g a n b o la
b o 'lm a s a ke ra k. A n a shu b o la lik e rm a k la ri 
ayrim bola la rn in g kelajagini ham b e lgilab be­
radi. K atta bo'lgan sari bolaning erm agi orzu- 
h a va sg a , ke y in c h a lik h a yo tin in g m a zm u n ig a
a y la n a d i. S h u ta riq a ta s v ir iy s a n ’a tn in g
h a y k a lta ro s h lik s o h a s i s h a k lla n ib , a lo h id a
s a n ’a t tu rig a a yla n g a n . U sta H a m ro b u v i R a ­
h im o v a a na s h u n d a y y a ra tu v c h ila rd a n d ir. U 
yaratgan hushpulaklar, m ayda shakllar o 'zbek 
m a yd a x a y k a lta ro s h lik s a n ’a tin in g a jo yib na- 
m u n a la rid ir. U la r d u n y o b o 'y la b ta rq a lib ke t­
g a n , tu rli m u z e y la r, s h a x s iy to 'p la m la rd a
s a q la n a d i h a m d a o 'z b e k
s a n ’a tin i d u n y o g a k o 'z - 
ko 'z q ilib tu ra d i.
T a s v ir iy s a n ’a tn in g
a s o s iy t u r la r id a n b iri 
b o 'lg a n h a y k a lta r o s h lik
s a n ’a tid a b o rliq n i h a jm li 
s h a k lla r o rq a li m a k o n d a
ta v s v irla n a d i. S to l u stig a
q o 'yila d ig a n hayka lcha la r, 
k o 'c h a v a x iy o b o n la rg a ' 
o 'rn a tilg a n turli h a yka l va 
y o d g o rlik la r, b in o la rn in g
devorlari, tanga va m edal- 
larning yu zasid ag i bo'rtm a 
ta s v irla r h a y k a lta ro s h lik - 
n in g t u r li k o 'r in is h la r i 
h is o b la n a d i. H a y k a lt a ­
ro sh lik a sa rla ri o'rni, b a ja ­
rad ig a n va z ifa si, ishlanish 
u s lu b i v a k o 'r in is h ig a
q a ra b tu rlic h a n o m la n a d i.
H a y k a lta ro s h lik a s a rla ri 
a so sa n d u m a lo q va re lye f 
(b o 'r tm a ta s v ir ) k o 'r in i-
sh id a bo 'la d i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo'linadi. M e ’m orlik bilan uzviy bog'liq bo'lgan 
haykaltaroshlik asarlari, yod g o rlikla r m a hobat­
li h a yka lta ro shlik turiga taalluqli. S h a h a r m ay- 
donlarida ko'pincha bronzadan quyilgan, m ar- 
m a r granitdan ishlangan m ahobatli haykallarni 
ko 'rish m u m kin . B u n d a y h a y k a lla r T o sh k e n t, 
S a m a rq a n d , F a rg 'o n a v a V a ta n im iz n in g
b o s h q a s h a h a rla rid a k o 'p la b u c h ra y d i. Bu 
h a y k a lla r m a h o b a tli (m o n u m e n ta l) h a y k a lta - 
ro sh likka m a n su b . H a yk a lta ros h I. J a b b o ro v - 
ning A m ir T e m u r h a yka lla ri, A lis h e r N a v o iy
h a yka li va b o s h q a la r a n a s h u n d a y h a y k a lla r 
s ira s ig a kiradi.
M e m o ria l in s h o o tla r (« m e m o ria l» lo tin - 
c h a - « x o tira » s o 'z id a n ) h a m m a h o b a tli 
h a y k a lta ro s h lik k a k ira d i. « J a s o ra t» , « X o ti­
ra m a y d o n i» m e m o ria l m a jm u a la ri a tro f- 
m u h it b ila n u y g 'u n la s h ib k e ta d i, s h u n in g
u ch u n b u n d a y is h o o tla r h a y k a lta ro s h lik a n - 
s a m b lla ri d e b a ta la d i. Y o d g o rlik la r, m e m o ­
ria l a n s a m b lla rd a o d a td a v a ta n p a r v a r lik
(fik r v a tu y g 'u la ri) a k s e tg a n b o 'la d i. B e z a k
h a y k a lta ro s h lig ig a is tiro h a t b o g 'la ri, x iy o - 
b o n la r, k o 'c h a la r v a b in o la rn in g d e v o rla rin i 
b e za sh u ch u n ish la n g a n h a y k a lla r kiradi. Bu 
tu rd a tu rli h a y v o n la r (b a liq , q u rb a q a , la y la k
v a h o k a z o la r), ra m z iy b e z a k v a s h a k lla r 
k e n g q o 'lla n ila d i. K o 'r g a z m a , u y la r g a
q o 'y is h g a m o 'lja lla n g a n h a y k a lla r d a s tg o h
h a y k a lta ro s h lig i tu rig a ta a llu q lid ir. Bu tu r 
s a n ’a t a s a rla rin i h a r b ir b a d iiy m u z e y d a
k o 'ris h m u m k in . U y a q in d a n tu rib to m o s h a
q ilin a d i. S h u n in g u c h u n u a n c h a n o z ik is h ­
la n g a n b o 'la d i, u la rd a in s o n n in g ic h k i d u n - 
yosi o 'z ifo d a sin i to p a d i. B u la r p o rtre tla r, tu r­
li h a y k a lla rd ir.
H a y k a lta ro s h lik d a y o g 'o c h , to s h , g ra n it, 
m a rm a r, m e ta ll, b e to n , g a n c h k a b ila r x o m - 
a s h y o ta r z id a is h la tila d i. H a y k a lta r o s h
haykalning m a zm u n i va o 'm a tila d ig a n o'rn ig a
qarab turli xil xom ashyoni tanlaydi: m axsus loy, 
suyak, sem ent, gips..., qim m atli m e t a lla r - o l­
tin , ku m u s h , n ik e lla r h am h a y k a lta ro s h lik d a
x o m a s h y o b o 'la oladi.
H a yka lta rosh likd a rang deyarli ish la tilm a y- 
di. A s a r ra n gin i o d a td a ha yka l u ch u n ta n la n - 
g an x o m a s h y o (m a rm a r, g ra n it, b ro n z a va 
h o ka zo la r) belgilaydi. X alq h a yka lta ro shlig id a
haykallarni bo'yash hollari uchraydi. Jum ladan 
S harq haykaltaroshligida qad im d a haykallarni 
b o 'ya sh keng ta rq a lg a n .
H a y k a lta ro s h lik n in g y a n a b ir k o 'r in is h i-
q a d im d a n k e n g ta r q a lg a n tu ri te r r a k o ta
(« te rra k o ta » ita ly a n c h a s o 'z b o 'lib , p is h iril- 
g an loy, d e m a kd ir). L o yd a n y a s a lib , m a xs u s 
p e c h la r d a p is h ir ila d i. U p is h ir ilg a n d a n
s o 'n g q iz il, b a ’z a n s a r g 'is h tu s g a e g a
b o 'la d i. K e n g m a ’n o d a e s a lo y d a n y a s a lib , 
p e c h d a p is h irilg a n h a y k a lta ro s h lik a s a rla ri 
tu s h u n ila d i. H a y k a lta r o s h lik n in g b u tu ri 
o 'z b e k s a n ’a tid a q a d im d a n riv o jla n g a n , b u ­
g u n g i k u n d a h a m bu s a n ’a t k o 'p c h ilik n i 
o 'z ig a ja lb e tg a n . Y u q o rid a tilg a o lin g a n H. 
R a h im o v a h a y k a lla ri te rra k o ta g a m a n s u b . 
T e r r a k o t a i q t id o r li y o s h la r m a r k a z i, 
to 'g a ra k la rd a k e n g o 'rg a n ila d i.
O 'z b e k is to n d a h a y k a lta ro s h lik n in g b a r­
c h a tu rla ri ta ra q q iy e tg a n . U n in g riv o jid a
h a y k a lta ro s h la rd a n A. A h m e d o v , A . B o ym a - 
t o v , I. J a b b o r o v , M . M u s a b o y e v , D . 
R o 'z ib o y e v , J. Q u ttim u ro d o v , H .H u s n id - 
d in x o 'ja y e v , Y. S h a p iro k a b ila rn in g h is s a la - 
ri k a tta .