"elektron tijorat va raqamli iqtisodiyot" kafedrasi "iqtisodiyotda axborot komplekslari va texnologiyalari"

 
 
 
 
ma’lumotlar, 
modellar, 
uslubiyatlar, 
standartlar, 
foydalanish 
holatlari
 
Bilimlar 
ombori 
Boshlang’ich 
ma’lumotlar, 
chegaraviy 
shartlar
 
Analizator 
 
Tizimlashtirish, 
qayta ishlash, 
tahlil
 
 
Modelyator 
 
i-daraja
modelni qurish
 
 
Elektr 
energiyasid
an 
qarzdorlik 
Chiqish 
sharti 
Yakuniy prognoz
 
i-daraja
 
ma’lumotlari
Yangi ma’lumotlar 
va qiymatlarni olish 
Yangi ma’lumotlarni 
qo’shish 
Mos kelmaslik 
parametrlari 
(i+1
) 
d
ar
aja 
m
a’
lu
m
otlar
i v
a 
sh
ar
tlar
i

---

86 
3.3.7. –rasm
. 
O’zi o’rganuvchi axborot quyi tizimining sxemasi
Tarmoqni keyinchalik ham qo‘llash mumkin bo‘lishi uchun, uni avvalo, oldin 
olingan ma’lumotlarda ma’lum bo‘lgan va kirish parametrlarining ko‘rsatkichlari 
hamda ularga to‘g‘ri javob berish uchun “pishitmoq” kerak. (3.3.7-rasm). Mashqlar 
ma’lum to‘g‘ri javoblarga ko‘proq yaqin bo‘lgan tarmoqlarning javobi bilan 
ta’minlaydigan neyronlararo aloqa hajmini tanlashdan iborat. Neyrotarmoqli 
tizimlarga misollar — BrainMaker (CSS), NeuroShell (Ward Systems Group), OWL 
(HyperLogic). 
Ekspert tizimi 
— mutaxassislar bilimini konkret fan sohalarida to‘playdigan va 
ulardan tavsiyalar ishlab chiqish va muammolarni bartaraf etish maqsadida 
foydalanadigan murakkab dasturiy kompleksdir. Ba’zi holatlarda ekspert tizimi odatda 
ekspertchining tajribasini jalb etishni talab qiluvchi funksiyalarni bajarishni to‘liq 
o‘ziga olishi yoki qaror qabul qiluvchi kishi uchun yordamchi rolini o‘ynashi mumkin.
Ekspert tizimi boshqa amaliy dasturlardan quyidagi belgilar mavjudligi bilan 
ajralib turadi [http://256bit. ru/Expert/]. 
•
Muayyan muammolar sohasining nafaqat jismoniy (yoki boshqa) tabiatini, 
balki ushbu muammo sohasida vazifani hal etishga muvofiq insoniy fikrlash 
mexanizmini modellashtiradi. Bu ekspert tizimlarni matematik modellash yoki 
kompyuter animatsiyasi tizimidan muayyan darajada ko‘rsatib beradi. Dastur, 
albatta, ushbu fan sohasida mutaxassis vazifasini to‘liq ishlab chiqa oladi 
deyolmaymiz, biroq, asosiy e’tiborni ekspert tomonidan qo‘llaniladigan muammo 
echimiga kompyuter vositasi bilan takomillashishiga qaratilishi muhimdir. 
•
Tizim, hisoblash operatsiyalaridan tashqari, unda joylashgan ma’lumotlarga 
asoslanib muayyan idrok va xulosalarni shakllantiradi. Tizimda bilim, odatda, ayrim 
maxsus tillarda keltirilgan va xulosa va oxirgi to‘xtamga kelishni shakllantiradigan 
dasturiy koddan alohida saqlanadi. Ushbu dastur komponenti bilimlar bazasi deb 
qabul qilingan
.
•
Muammolarni hal qilishda evristik va taxminiy usullar mavjud, ular 
algoritmdan farqli ravishda har doim ham muvaffaqiyatni kafolatlamaydi. Evristika, 
mohiyatan, ta’sir qonuni (Rule of Thumb) hisoblanadi va inson tomonidan o‘xshash 
muammolarni echishning amaliy tajribasini to‘plash borasida o‘zlashtirilgan ba’zi 
bilimlarni mashina shaklida aks ettiradi. Bunday usullar taxminiy hisoblanadi, ya’ni, 
birinchidan, ular mukammal boshlang‘ich axborotni talab etishmaydi va ikkinchidan. 
muayyan ma’noda taqdim etilayotgan echim to‘g‘riligiga ishonch bilan (yoki 
ishonchsizlik bilan) tavsiflanadi. 
Ekspert tizimi sinfi tor kasbiy fan sohalarida ishlash uchun taqdim etilgan bir 
necha ming dastur mahsulotlarini hosil qiladi, shuning uchun bunday tizimlar tasnifi 
etarli darajada turlicha bo‘lishi mumkin. 3.3.8-rasmda umumiy tasnifning 
imkoniyatlaridan biri ko‘rsatilgan. 

---

87 
Ekspert tizim tuzilishi dasturiy va kommunikatsion vositalardan tashqari, 
odatda, bilim va ekspert bo‘yicha injener-mutaxassislarni o‘z ichiga oladi, ular ekspert 
tizimi tomonidan shakllantirilgan xulosani tekshiradi va to‘ldiradi (3.3.9 va 3.3.10-
rasmlar).