"elektron tijorat va raqamli iqtisodiyot" kafedrasi "iqtisodiyotda axborot komplekslari va texnologiyalari"

ET 

---

88 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.3.10. –rasm. Ekspert axborot quyi tizimining umumiy sxemasi 
 
Foydalauvchi
 
Internet
 
Intranet 
So’rovlarni 
qayta ishlash
 
Foydal
anuvc
hi
i
nt
er
fey
si
 
 
X
ul
osa
n
i s
hak
ll
ant
ir
ish
 
Tushuncha va tushuntirishlar
X
izma
t k
o’r
sat
uv
ch
i D
T
Tizimli 
tahlilchi
 
Vosita va usullar quyi tizimi
 
Uslubiy bazis
 
MB 
MB 
MB
 
Bilimlar 
bazasi 
Evristika 
bloki
 
Ekspert
 
Ekspert
 
Ekspert
 
Foydalauvchi
 
Foydalauvchi
 
Aloqa kanallari
 
Tizimli 
tahlilchi
 
So’rovlarni 
qayta ishlash
 

---

89 
ARMni tuzishda, ayniqsa [www.fooder.ru/page2 / arm_main.html] 
ta’minlanishi shart bo‘lgan umumiy talablar qatori mavjud: 
•
axborotni qayta ishlash vositasi mavjudligi; 
•
dialog (interaktiv) rejimda ishlash imkoniyati; 
•
ergonomikaning asosiy talablarini bajarish: operator o‘rtasida funksiyalarni 
oqilona taqsimlash, ARM kompleksi va atrof-muhit elementlari, qulay ish 
sharoitlarini yaratish, ARM konstruksiyalari qulayligi, inson-operatorning ruhiy 
omillarini hisobga olish, ARM elementlarining shakli va ranglarining 
jozibadorligi va boshqalar; 
•
ARM tizimda ishlovchi PKning yuqori ishlab chiqarishi va ishonchliligi; 
•
amalga oshiriladigan vazifalarning mohiyatiga mos dasturiy ta’minot; 
•
muntazam jarayonlarni avtomatlashtirishning maksimal darajasi; 
ARM operatorlari kabi mutaxassislarning o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatishlari 
uchun optimal sharoit; 
•
mutaxassisni ARMdan ish quroli sifatida foydalanishda maksimal qulaylik va 
qanoat bilan ta’minlovchi boshqa omillar. 
ARM 
tarkibiga, 
albatta, 
asosiy 
hisob 
funksiyalarini 
va 
dialogni 
tashkillashtirishni ta’minlovchi turli dastur komponentlari, shuningdek, ma’lumotlar 
bazasini boshqarish tizimi, translyatorlar, ma’lumotlar tizimi, fan sohasi ma’lumotlar 
bazasi va ma’lumotlarni tasvirlash, dialoglar ssenariysi, qo‘llanma, boshqaruv 
parametrlari, xatolar ro‘yxati va boshqalardan tarkib topgan metama’lumotlar bazasi 
kiradi. 
Ekspert tizim ARMi intelektual ARM sinfiga mansub va bu talablarga to‘liq 
javob beradi hamda injener va ekspertning kompter bilan o‘zaro munosabatini 
ta’minlovchi dastur-apparat muhitni birlashtiradi; axborotni kiritish, monitor ekrani, 
printer, garfik quruvchi yoki boshqa xulosa uskunasida talab etilgan shaklda 
natijalarni qayta ishlash, tahlil qilish va xulosalash imkonini taqdim etadi (klaviatura, 
skaner va hokazolar orqali). Ayrim ekspert tizimi ARMlarining ajralib turadigan 
o‘ziga xosligi – bu konkret ekspert xulosasini yaratish uchun zarur aniq bo‘lmagan 
axborotlarni qidirishga va real vaqt rejimida ma’lumotlarning virtual bazasini 
shakllantirishga qodir Data Mining modulining ulanganligidir. 
Modellashtirish va kasbiy faoliyatda prognozlash tizimlari. Zamonaviy 
kompaniya faoliyatining natijaviyligi ko‘plab o‘zaro bog‘langan va doimo ham tashqi 
va ichki omillar boshqaruviga tushmaydigan holatga bog‘liq. Ekspert ma’lumotlarni 
tahlil qilish asosida kompaniyaning umumylashtirilgan funksiyalash muhiti yaratiladi, 
unda kompaniya faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, 
texnologik omillar imkoniyatiga ko‘ra ishtirok etadi. Ushbu model doirasida barcha 
imkoniyatli tashqi holat: talab hajmi va tuzilishi hamda kompaniyaning tarmoqli va 
tarmoqsiz mahsulotlari, bozor tendensiyalari, hamkor va raqobatchilar faoliyati, 

---

90 
resurslar zahirasi va ta’minlanganlik va hokazolar prognozlanadi . 
Muhitning yuqori noaniqlik vaziyatida strategik qarorlar qabul qilish uchun 
ssenariyli prognozlash qo‘llaniladi. Strategik boshqaruv sohasida ssenariyli yondashuv 
asosan sanoat, tuzilishining o‘zgarishlarini, yirik makroiqtisodiy, siyosiy, ekologik, 
texnologik tren va xavflar, shuningdek, raqobatchilar holati bilan bog‘liq turli 
vaziyatlarni oldindan aytish uchun foydalaniladi. 
Kompaniya faoliyatiga shuningdek, kompaniyaning ichki muhitininng holati 
ham ta’sir ko‘rsatadi. Strategik va tezkor tahlil qilish doirasida bozor muhitida 
kompaniyaning raqobatbardosh imkoniyatini har tomonlama baholashga 
yo‘naltirilgan kompaniyani ko‘p bosqichli va ko‘p omilli tekshirish amalga oshiriladi. 
Kompaniya ichki muhitining o‘ziga xosliklari, imkoniyatlari, kompaniyaning tashqi 
o‘zgarishlarga moslashuvi belgilanadi. 
Modellash va prognozlash usullari va uskunalari juda turlicha. Ular zamonaviy 
matematik usullarda tuzilgan, dasturlar va vositalar bilan amalga oshirilgan hamda 
zamonaviy AKTga tahliliy tizimostining 6 xil shakli kiradi. 12.11 va 12.12-rasmlarda 
misol tariqasida yasama modellash (YAM) va YAMni qayta ishlashning amaliy 
bosqichlari ko‘rsatilgan [
http://3dvok.com/ua/imitation-modelling.html
].