"elektron tijorat va raqamli iqtisodiyot" kafedrasi "iqtisodiyotda axborot komplekslari va texnologiyalari"

Elektron tijorat uchun CRM-tizimlar 
Elektron tijoratda qo‘llaniladigan CRM-tizimlar to‘g‘risida fikr yuritishdan 
avval bir nechta atamalarni aniqlab olish zarur bo‘ladi. Barcha zamonaviy CRM-
tizimlar qaysi biznes sohasida ishga tushirilganligidan qat’iy nazar qandaydir holatda 
internet-texnologiyalardan foydalanadi. Zamonaviy CRM-tizimlar Internet-tijorat 
sohasida ishlovchi kompaniya xodimiga OLAP-texnologiyalar yordamida mijoz 
to‘g‘risida zaruriy axborotlarni olishga va joriy lahza tartibida tahlil etishga imkon 
beradi. Shularga bog‘liq holda, ko‘p hollarda CRM-tizim ishlab chiquvchilar o‘z 
mahsuloti nomiga “e” xarfini qo‘shib qo‘yadi. Ammo bu “e”- CRM tizimlarni 
elektron biznesga xech qanday aloqasi bo‘lmaydi.
Bu erda eCRM-tizimlar to‘g‘risida so‘z borganda Internet-tijorat sohasida 
ishlovchi kompaniyalar foydalanadigan CRM-tizimlar to‘g‘risida fikr yuritiladi. 
Bundan tashqari, bu tizimlar oddiy CRM-tizimlarda barcha funksiyalarga ega bo‘ladi 
(eng foydali xaridorlarni aniqlash, mijozlar bo‘yicha axborotlarni yaqqol ko‘rinishda 
taqdim etilishi va shu kabilar), ular kompaniya Web-saytiga to‘liq integratsiya 
bo‘lishi xususiyatiga ega bo‘ladi – saytdagi barcha axborotlar CRM-tizimga kelib 
tushadi. Tizimni o‘zi esa sayt tuzilishini aniqlab berishi mumkin va internet-xarid 
yoki internet-xizmatlarni ko‘rsatish jarayonida har bir mijozga samarali xizmat 
ko‘rsatilishi mumkin. eCRM-tizimlar kompaniya Web-sayti yoki elektron pochta 

---

148 
orqali amalga oshirilgan sotuvchi va xaridor o‘rtasidagi barcha aloqalarni ro‘yxatga 
oladi va tahlil qiladi. Bundan tashqari, bu tizimlar internet-marketingni ishlab chiqish 
va tahlil qilishga yo‘naltirilishi mumkin. 
Internet do‘konlar uchun eCRM-tizimlar elektron tijoratda CRM-tizimlarning 
eng mashhur ko‘rinishi hisoblanadi. Internet orqali savdo qiluvchi firmalarda eCRM-
tizimlardan ustuvor mijozlarni izlashdan boshlab mahsulotlarni etkazib berishgacha – 
mijoz va kompaniya o‘zaro aloqalari barcha davrlarida foydalaniladi. Nihoyat, 
eCRM-tizimlardan Internetda xizmatlarni taqdim etuvchi kompaniyalar, xususan, 
moliyaviy-internet-xizmatlarda samarali foydalanishi mumkin. 
Mijoz uchun do‘kon Web-sayti internet-do‘konning asosiy qismi hisoblanadi. 
Mijoz Web-sayt orqali mahsulotlar to‘g‘risida axborot oladi va buyurtmalarni amalga 
oshiradi. Zarur bo‘lgan mahsulotni izlashda sayt bo‘ylab harakat qiladi – qidiruv 
tizimlari va ilovalardan foydalanadi. Buyurtma lahzasida mijoz mahsulotni etkazib 
berish usuli va joyi to‘g‘risidagi axborotlarni kiritadi, to‘lov turini tanlaydi. ECRM-
tizimlar kelgusi tahlillar uchun bu barcha ma’lumotlarni kuzatib borishi kerak 
bo‘ladi. Doimiy holda tashrif bubrib turuvchi mijozlarga do‘kon saytida ro‘yxatdan 
o‘tish taklif qilinadi. Bunday holatda, mijoz bo‘lg‘usi xaridlar bilan bog‘liq bo‘lgan 
axborotlarnigtna kiritib qolmasdan (etkazib berish joyi, to‘lov turi, qabul qilib 
oluvchining ismi), bevosita bo‘lgan ma’lumotlar – oilaviy holati, daromadi, 
qiziqayotgan mahsulotlar turi kabilarni ham kiritadi. Bularning barchasi eCRM-
tizimlarda e’tiborga olinadi.