ƏLƏKBƏr MƏMMƏdov ceyhun yusifov iLqAr Seyfullayev vergİ

Vergİ VƏ TƏrƏqqİ

---

5) liberalizm nəzəriyyəsi (klassik nəzəriyyə). İlkin kapital
yığımı dövrünün başa çatması ilə merkantilizm nəzəriyyəsi iqti-
sadi  liberalizmlə  əvəzləndi  ki,  bunun  da  başlıca  vəzifəsi
iqtisadiyyatın dövlət himayəsindən azad edilməsi idi. İqtisadi
 liberalizm baxışlarının və məqsədlərinin hərtərəfli əsaslandırıl -
ması ilə klassik iqtisad məktəbin baniləri A.Smit (1723-1790) və
D.Rikardo (1772-1823) məşğul olmuşlar [46]. 
Liberalizm ideyalarının ardıcıllarının fikrincə, dövlətin iqti-
sadi neytrallığı dövlətin iqtisadiyyata müdaxilə etməməsində
təzahür etməlidir, yəni dövlətin  iqtisadi proseslərin tənzimlən -
məsində  rolu  məhdudlaşdırılmalı,  dövlət  yalnız  mülkiyyət
hüququnu qorumalıdır [46]. 
6) Sosialist nəzəriyyələri və ideyaları.  XIX əsrin sonlarında
iqtisad elminin inkişafına sosializm ideyaları (K.Marks, F.En-
gels, F.Lassal) böyük təsir göstərmişdir. 
İqtisad  elminin  sosial  cəhətlərinin  inkişaf  etdirilməsində
sosial-siyasi  istiqamətin  böyük  xidmətləri  vardır.  Onun  əsas
ideyası vergilərin köməyilə milli gəlirin yoxsul siniflərin xeyrinə
yenidən bölüşdürülməsini həyata keçirməkdən ibarət olmuşdur.
XIX  əsrin  sonunda  –  XX  əsrin  əvvəllərində  bütün  qabaqcıl
 kapitalist ölkələrində vergi sistemləri formalaşmış və vergitut -
manın dövlət mexanizmləri qurulmuşdur. 
7) Keynsçilik nəzəriyyəsi. Bu nəzəriyyə ingilis iqtisadçısı
C.M.Keyns (1883-1946) və onun davamçılarının tədqiqatlarına
əsaslanır. Bu nəzəriyyənin ideya mahiyyəti ondan ibarətdir ki,
vergilər  iqtisadiyyatın  tənzimlənməsinin  başlıca  aləti  kimi
nəzərdən keçirilir və onun uğurlu inkişafının tərkib hissələrindən
biri kimi çıxış edir. Mahiyyət etibarilə, bu nəzəriyyə liberalizm
nəzəriyyəsinə zidd qoyulur.
Keynsçi nəzəriyyə bu və ya digər formada və dərəcədə əksər
iqtisadçılar,  inkişaf  etmiş  ölkələrin  siyasətçiləri  və  dövlət
xadimləri tərəfindən qəbul edilmişdir. Belə ki, XX əsrdə sosial-
iqtisadi inkişafın təcrübəsi onları inandırmışdır ki, bazar mex-
anizmi  dövlətin  bu  və  ya  digər  tənzimlənməsi  olmadan
cəmiyyətin nə iqtisadi, nə də sosial problemlərini həll edə bilməz.
Bazar mexanizminin bir çox mənfi effektləri xüsusilə də sosial
sahədə dövlətin rolunun artırılmasına zərurət yaradırdı. 
Bütün inkişaf etmiş ölkələrdə vergi sistemi vasitəsilə dövlətin
33