Ўэбекистон Республикаси п резиденти қузуридаги д авлат ва ж ам ият қурилиш и академияси Ў эбекистон Республикаси Ваэирлар м ахкамаси

8.3. Энергетика хавфсизлигини таъминлаш
йўналишлари
Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш- 
дан кўзланган мақрадга эрғшгаш унинг энергетика муста- 
қиллигини таъминлаш билан бирга, республиканинг бир- 
мунча узоқ истиқболда электр энергиянинг йирик экспорт- 
чисига айланиши имконини беради. Энергетика сектприда 
мужассамлашган барча потенциал афзалликларга эришиш 
учун бир қатор принципиал жиҳатдан муҳим тадбир- 
ларни амалга ашириш зарур бўлади:
151
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Биринчидан: кўмир заҳираларининг кўплигини ино- 
батга олган ҳолда, у асосий ресурс сифатида шакллан- 
моғи лозим.
Ўзбекистонда кўмирнинг тасдиқланган заҳиралари 
1,95 млрд. тпнна микдоридадир. Прогноз ресурслари 5,7 млрд. 
тоннадан ортиқ миқдорни ташкил қилади. Ўзбекистонда 
барча кўмир заҳираларининг 70%ини қўнғир кўмир ва 
лингит ташкил қилади. Тошкўмир заҳиралари жанубий 
ҳудудларда, Сзфхондарё ва Қашқадарё вилоятларида жам- 
ланган. Ҳозирги вақтда кўмир учта конда: Ангрен конида 
(қўнғир кўмир, 1,9 млрд.т), Шарғун вэ Бойсун конларидан 
(тош кўмир, тахминан 50 млн.т атрофида) қазиб олинади.
Иккинчидан: энергетика саноатига ташқаридан капи- 
тал маблағлари жалб этилиши учун инвестицил баааси 
ташкил этилиши ва бу соҳада солиққа тортиш тартиби 
ҳақида қонунлар ишлаб чиқилиши керак.
Учинчидан: энергетика секторида ксрхоналарни тузилма- 
вий жиҳдтдан қайта қуриш ва уларнинг иқшсодий самарадор- 
лиги ҳамда ишлаб чиқариш салоҳиятини ошириш мақсадида 
муассасавий ислоҳотлар ўтказилиши такрзо этилади
Тўртинчидан: ҳудудларда энергетика тизимининг ноте- 
кис жойлашганлиги Реепублика ҳудудларининг иқгмсодий 
ривожланишига тўсқинлик қилувчи омиллардан бири ҳисоб- 
ланадн Вазият яна шу билан чуқурлашадики, янги электр- 
станциялар жойлаштириладиган майдонлар қисқариб бор- 
мокда ва 220-500 кВли тармоқпарнинг жуда кенг майдонни 
эгаллаши уларни ўрнатишни мушкуллаштиради.
Худудларда молиялаштириш, моддий техника таъми- 
ноти соҳасидаги мураюсабликлар энергетика ва электр о- 
техника дастгоҳларини олиб келиш ва ишга тушириш муд- 
датларининг чўзилиб кетишига, кўзда тутилган объект- 
ларда қурилиш-монтаж ишларининг ҳажми пасайиб кети- 
шига олиб келади. Энергияни максимал тежаш шарпитида 
ва электр энергияси ишлаб чиқаришга янги технология- 
ларни жорий килиш талаби ҳам тармокри етарлича юқори 
даражада ривожланишини сақлап қолишни тақозо қилади. 
Электр энергияси ишлаб чиқаришнинг ўсиб бориши, юқори
152
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

даражадаги меҳнат унумдорлигм ва соҳанинз' техник хавф- 
сизлигини таъминлаш талаблари ҳам мутлақо янги икти- 
спдгги аа техник талабларга жавоб берадиган Ўзбекистон 
энергетикасини ривожлантириш дастурини ҳудудларнинг 
ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чи- 
қганни зарур қилиб қўяди. Миллий иқтисодиёпшнг ривож- 
ланишини жадаллаштириш шарпитида энергетика дасту- 
ри олдига қуйидаш вазифалар қўйилиши керак:
- халқ хўжалигида меҳнатнинг электр энергияси би- 
лан қуроллантиришни ошириш орқали оммавий ишлаб 
чиқаришнинг ўсишини таъминлаш;
- энергияни тежаш сиёсатини жадал олиб бариш би- 
лан ялпи ички маҳсулотнинг электр сиғимини камайти- 
ришга эришиш;
- энергетика саноатида ишлаб чиқариш тузилмалари- 
ни такомиллаштириш ва тўлиқ техникавий қайта қурол- 
лантириш асосида тармок маҳсулотнинг капитал сиғими- 
ни камайтиришни таъминлаш;
- электр энергияси ишлаб чикаришншгг ўсиш суръа- 
тини бутун иқтисодиётнинг ривожланишидан илгарилиб 
бориши ва истиқболда республика аҳолисининг юқори 
сифатли электр энергиясига бўлган талабини тўлиқ қрн- 
диришга эришиш;
- энергетика объектларида хавфсизлик талабларига 
риоя этиш ва атроф муҳитни мухофаза қилиш, атмосфе- 
рага зарарли чиқиндиларни ҳамда зарарли оқова сувлар- 
ни чиқаришни иложи борича камайтиришга эришиш.
Электр энергетикани ривожлантириш дастурида бел- 
гиланган вазифаларни амалга ошириш фан-техника та- 
раққиётни жадаллаштириш ва энергетика соҳасидаги ти- 
зимий ўэгаришлар орқали амалга оширилади.
Энергетика мажмуасини ривожлантиришнинг асосий 
мақсади - халқ хўжатшги ва республика аҳолисини электр 
энергияси ҳамда иссиклик энергияси билан самарали ва 
ишончли таъминлаш, бувда энергетиканинг атроф муҳитга 
салбий таъсирини иложи барича камайтиришга эришиш 
ҳисобланади. Шу сабабли, республика энергетика тизи-
153
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

мини ривожлантириш концепциясида қуйидаги асосий 
йуналишларга устуворлик бериш мақсадга мувофиқ:
■ Фаол энергияни танлаш ва эиергиядан оқилона фой- 
даланиш. Бу фан-техника тараққиётини жадаллаштириш 
борасидаги кўйилган вазифаларни ҳал қилиб, электр ва 
иссиқпик энергияси истеъмолини камайтиради ҳамда бир- 
ламчи ёқилғини тиклашга олиб келади.
■ Энергия ишлаб чиқариш тизимини реконструкция 
қилиш ва техникавий жиҳатда қайта қуроллантириш Бу- 
нинг натижасида ўз ресурсларини тугатган дастгоҳлар 
ўрнига янгиларини киритишга замин яратилиб, янги во- 
сита ва технологиялардан фойдаланиш, энергия объект- 
лари фаолият кўрсатаётган ҳудудларнинг акологик иф- 
лосланишини кескин камайтириш имконини беради.
• Тармоқца электр станцияларини ёқилғи билан таъ- 
минлашда уэоқ муддатли кўмир стратегиясига ўтиш. Рес- 
публикада табиий газ заҳиралари чеклашанлиги бу қим- 
матли маҳсулотдан ўта оқилона фойдаланишни, уни те- 
жаш, рағбатлантириш ва электр энергия ишлаб чиқаришда 
кўмир улушини ошириб боришини тақозо қилади.
• Худудларни электр қуввати ва электр энергияси би- 
лан таъминлашни барқарорлаштириш. Экологик тоза 
электр энергияси ишлаб чиқариш ва унинг атроф муҳитга 
кўрсатадиган салбий таъсирини камайтиришга қаратилган 
қўшимча ҳаражатлар узатилаётган электр энергияси та- 
рифлари даражасининг кескин ошишига олиб келади. Шу 
сабабли электр энергияси ишлаб чиқариш ва уни узатиш- 
ни ҳудудий барқарорлаштириш республика энергетика 
мустақиллигини таъминлайди ва бу юқори иқгиеодий са- 
мара беради Жойлардаги бошлангич энергия ресурслари- 
дан унумли фойдаланган ва энергиянинг кичик корхонала- 
рини ривожлантиришга энергиянинг ноанъанавий манба- 
ларини татбиқ қилиш орқали эришилади.
• Кичик энергетика тизимини ривожлантиришнинг 
аҳамиятини иқтисодий ва эколпгик омиллар билан ту- 
шунтириш мумкин, чунки бундай корхоналар қурили- 
шида инвестицион циклнинг қисқариши нафақат энергия,
154
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

балкм молиявий ресурслардан ҳам иложи борича самара- 
ли фойдаланиш имкониятини беради.
• Энергиянинг қайта тикланадиган ноаньанавий манба- 
ларини кенгроқ татбиқ қилиш. Республика аҳолиси ва халқ 
хўжалигини электр иссиқлик энергияси билан таъмин- 
лаш ва энергия ишлаб чиқаришнииг экологик омиллари, 
энергиянинг ноанъанавий манбаларидан фпйдаланиш янти 
технологияларни татбиқ қилишни тақозо қилади. Бу, би- 
ринчи навбатда, қуёш энергияси ва гидро энергетика са- 
лоҳиятидан фойдаланишга тааллуқлидир.
• Энергетика тизимида инвестиция сиесатини оқилона 
олиб бориш. Тармоқнинг ўзини-ўзи молиявий жиҳатдан таъ- 
минлашига эришиш ишлаб чиқариш харамсатларини ҳисобга 
олган ҳолда тарифлар даражасини белгилашнинг янги қоида- 
ларини шакллангириш, энергияни тақсимлаш ва энергети- 
ка корхоналарининг фаолият кўрсатиши ва ривожланиши 
учун зарур миқцорда фойда олиш имконини беради.
• Республика энергетика тизими фан-техника тарақ- 
қиёти ютуқларидан самарали фойдаланиш. Бу ишончли, 
хавфсиз, экологик тоза электр ва иссиқлик энергияси 
билан таъминлаш, дастгоҳларнинг корроэияси, емирили- 
ши ва атмосферага эаҳарли чиқиндиларни чиқишини ка- 
майтириш ҳамда босқичма-босқич ишлаб чиқариш жара- 
ёнларишс автоматлаштириш ва АСКУЭ дастурлари би- 
лан таъминлаб бориш учун шарт-шароит ҳисобланади.
• Атроф муҳитни муҳофаза қилиш. Бу атроф муҳитга 
энергия ишлаб чиқаришнинг зарарли таъсирини камай- 
тириш борасида комплекс тадбирлар ишлаб чиқиб, ти- 
зимга татбиқ этишни тақозо қилади.
Иссиқлик электр станцияларининг атмосфера учун 
асосий зарарли чиқиндиси золнинг қаттиқ заррачаси ол- 
тингугурт оксиди ва азотдир. Бунда азот оксидлари чиқи- 
шини камайтиришга ёқилғи камералари ёки алоҳида печ- 
ларда ёқилғини поғонали ёқишни татбиқ этиш орқали эри- 
ши.пади. Газлар тутунни рецеркуляция қилиш тизимини 
татбиқ этиш орқали ааот ва оксид чиқиндилари чиқиши- 
ни 5П% гача камайтиришга имкон яратилади.
155
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ёқилғиии поғонали ёқиш тизимм ҳозирда Тошкент, На- 
воий, Тахиатош, Сирдарё ИЭСлари ва Тошкент, Фарғо- 
на, Муборак ИЭМлари қрзонларида қўлланмоқца. Иссиқ- 
лик электр стакцияларида зол чиқиндилари чиқишини ка- 
майтириш учун Ангрен ИЭСида электр фильтрларини мо- 
дернизациялаш ва алмаштириш кўзда тутилган. Фарғона 
ИЭМда атмосферага чиқаётган золни тутиш учун фильтр- 
ларни махсус қэплама билан ёпиш йўлга қуиилган
Металларни коррозиядан сақлаш учун металл юзаси 
турли газламалар билан қопланади. Масалан, энергетик 
дастгоҳлар ишлаши ишончлилигини оширишнинг сама- 
рали йўлларидан бири улар юзасини актив коплама —
октадециламина билан қрплашдир.
Октадецлпаминани қўллаш металларнинг емирилиши, 
уларда ёпишиб қолган чиқиндилар ва коррозия маҳсу- 
лотлари камайишига ва гидрофобли ҳимоя қобиғи ҳосил 
бўлишига имкон беради.
Хрзирги кзшда Тошкент, Навоий, Сирдарё, Янги Анг- 
рен ва Тахиатош ИЭС энергия блокларида октидецила- 
минани қўллаш орқали коррозия бўладиган қисмларни 
ҳимоя қилиш ва консервация қилиш усуллари ишлаб чи- 
қиш амалиётга татбиқ қилинган.
• Ишлаб чиқариш жараёнларини автоматик бошкариш 
тизимини, телемеханика ва технологияларни автоматлаш- 
тиришни татбиқ қилиш.
Ҳрзирги кунда бу соҳада бир нечта янги дастурларни 
амалиётга татбиқ қилиш мўлжалланган бўлиб, уларнинг 
асосийлари қуйидагилар:
- янги ўрнатилган 300-800 мВт энергия блоклари учун 
Автоматлашган бошқарув тизими (АБТ);
- электр энергияси истеъмоли ва уни сотишни ҳисоб- 
китоб қилишнинг автоматлашган тизими, электр энергия- 
ни информатика орқали ўлчаш тизими.
Ҳозирда Республикада иссиқлик электр станцияла- 
рининг ишлаб чиқариш жараёни ва гидроэлектр станция- 
ларда технологик жараёнларни автоматлаштириш дара- 
жаси 100 фоизни ташкил қилади Республакада яқин ис-
156
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

тикболда энергетика тиэимида бир қанча амалий ишлар- 
ни бажариш кўзда тутилган. Булар қуйидагилар: энергия 
ишлаб чиқариш жараёнини автоматлашгиришни ташкил 
қилиш, электр станция ва электр тармоқларини бирламчи 
ахборот йиғиш тизими билан таъминлаш, қозон агрегат- 
ларда технолотк жараёнларни тўғрилашнинг автоматик 
схемасини такомиллаштириш, қаттиқ ёқилғиларни ёқиш, 
азондан тозаловчи ва олтингугуртни тутувчи ускуналар, 
электр станция, нимстанциялар ва иссиқлик тармоқла- 
рида автоматик бошқаришнинг интеграллашган тизимла- 
рини ишлаб чиқиш ва татбиқ қилиш.
Ҳар қандай товар ва иқтисодий ресурслар каби электр 
энертяси нархи (тарифи) ошганда ишлаб чиқарувчилар, 
пасайганда эса, истеъмолчилар учун самарадорлит юқори 
бўлади.
Хоэирги кунда ишлаб чиқурувчилар учун республика 
электр таъминоти самарадорлигини оширишга салбий 
таъсир этувчи бир қатор омиллар мавжуд. Булар электр 
тармоқларига ўэбошимчалик билан уланиб, ундан ноқо- 
нуний равишда фойдаланиш, истеъмолчилар томонидан 
стандарт талабларга жавоб бермайдиган электр жиқоз- 
лари ва ёритгичлардан фойдаланиш, электр ҳисоблагич- 
ларнинг кўрсатгичларини камайтиришга уриниш. маъна- 
вий эскирган электр ҳисоблагичларининг хатолик коэф- 
фициентининг юқорилит ва шу каби омиллардир.
Ушбу муаммони ҳал этиш учун аҳоли электр ускуна- 
лари ва чироқларини лойиҳа-пешҳисоблари бўйича кўри- 
лиши ва ўрнатилиши, Давлат стандарт талабларига жа- 
воб беришини таъминлаш, электр энергия истеъмоли ус- 
тидан назоратни кучайтириш, истеъмолчиларнинг электр 
ҳисоблагичларга бир марталик номерланган пломбалар 
ўрнатиш ва уларнинг сақланишини доимий назорат қилиш 
каби чора-тадбирларни амалга ошириш лозим.
Мавжуд муаммоларни ҳал этиш мақсадида қуйидат 
қўшимча чора-тадбирларнинг амалга оширилиши мақсадга 
мувофйқ бўлади:
- истеъмолчиларнинг электр энергияси сарфини ҳисоб-
157
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лаш ускуналарини тегишли таъминст корхоналари ба- 
лансига қабул қилиш, уларни белгиланган муддатларда 
кўрикдан ўтказиш, таъмирлаш еки замонавий қисобла- 
гичларга алмаштириш;
- мавжуд қонун ҳужжатларида электр энергиясидан 
ноқонуний фойдаланганлиги ва ундан фойдаланиш қоида- 
ларини қўпол равишда бузганлиги учун жавобгарлик ёки 
жазо чораларинн кучайтириш;
- маҳаллий ўз-ўзини бошқариш органлари, маҳалла 
фаоллари, давлат назорат органлари. ҳуқуқни муҳофаза 
қилиш органлари, маҳаллий ҳокимият вакиллари ва электр 
таъминоти корхоналари мутасадди ходимларининг истеъ- 
молчилар ўртасида доимий тарғибот-ташвиқот ишларини 
олиб бориш бўйича ҳамкорликда ишларини ташкил этиш;
- ўсиб келаётган ёш авлоднинт табиий бойликлар ва энер- 
гия ресурсларига бўлган муносабатини ўзгартириш, бунинг 
учун мактаб ўқув дастурларига уларни асраш ва оқилона 
фойдаланиш бўйича махсус ўқув курсларини киритиш.
Республика бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида 
иқтисодиётнинг турар жой-коммунал тармоғини ислоҳ 
қилиш мақсадида эҳтиежларнинг ҳамда ёқилғи ва электр 
энергияси кийматининг жадал ўсиб бориши ёқилғи-энер- 
гетика ресурсларини тежаш ва улардан оқилона фойда- 
ланишга қаратилган эътиборни кучайтиришни талаб қила- 
ди. Шунингдек, муқобил ёқилғи турларидан (кўмир, қуёш 
энергиясидан) фойдаланиш, номарказлашган (локал) 
электр таъминотига ўтишни жорий қилиш ҳам зарур.
Мукрбил энсргия манбаларидан г|ж)йдаланиш ҳақида гап 
юритар эканмиз, республика энергетика соҳасида иннова- 
цияларни қўллаш, яъни бу борада мамлакатимиз потенциа- 
лидан тўлакрнли фойдаланган ҳолда энергиянинг муқобил 
манбаларини жорий қилиш мақсадга мувофиқ бўлади
Шунингдек, шамол, қуёш энергияси, биоэнергия, сув 
энергиясидан фойдаланишимиз мумкин.
Жумладан, иқтисодий тадқикотлар марказининг таҳ- 
лилига кўра республикада мавжуд бўлган энергиянинг 
муқобил манбалари: гидроресурслар 88,5 млрд.кВт/с, ша-
158
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

мол энергияси - 2.2млн.т.н.э., қусш энергияси -51 млрд.т.н.э - 
га тенг. Энергиянинг муқобил манбаларининг қайта тикла- 
ниш хусусиятига эга эканлиги, экологик тозалиги, захи- 
ралари кўплиги туфайли келажакда нисбатан арзон бўли- 
ши каби афзалликлари мавжуд бўлиб, бу, ўа навбатида, 
анъанавий энергия манбаларини тежаш имкониятини бе- 
ради.
Техникадан фойдаланишда инсон омили билан боғлиқ 
хатоликлар ва бунинг оқибатида режалаштирилмаган электр 
энергияси йўқотишларини бартараф этиш учун электр таъ- 
миноти ссҳаеида ишлаётган муҳандис техник ходимлар ва 
ишчиларнинг малакасини доимий равишда ошириб бориш, 
фан ва техника янгиликларидан хабардор бўлиши учун ўқув 
машғулотлари ташкил қилиш зарур. Электр станциялари 
ва ундаги курилмаларга хизмат кўрсатувчи ходимларнинг 
мазкзф ресурс туридан тежамли ва оқилона фойдаланиш, 
самарадорлигини ўстириш бўйича малакасини ошириш, 
энергияни тежаш бўйича мшларни амалга оширишни мод- 
дий рағбатлантириш катта аҳамиятга эга.
Асосий таянч тушунчалар
Энергия, энергетика, энергетика хавфеиэлиги, “энерге- 
тика ханфсиэлиги” тушунчасининг таркибий элементлари, 
энергетика хавфсизлигини таъминлаш тамойиллари, энерге- 
тика хавфеизлигини таъминлаш усуллари, энергетика ман- 
баларининг янги турлари, қуёш энергиясидан фойдаланиш.