Ўэбекистон Республикаси п резиденти қузуридаги д авлат ва ж ам ият қурилиш и академияси Ў эбекистон Республикаси Ваэирлар м ахкамаси

идоралари,
нодавлат ташкилотлар 
ва хўжалик субъектларидан олинган маълумотлар асосида 
шакллангирилади. Карз олувчиларнинг кредити ҳақидаги маъ- 
лумотлардан самарали фойдаланиш банк назорати сифатини 
оширишга ва кредит хатарлари, рискларининг камайишига, 
бу соҳадаги жиноий хатги-ҳаракатларнинг бирмунча олдини 
олишга, пировардида, пул-кредит соҳасидаги хавфсизлик- 
югаг ошишига олиб келади. Барқарор пул муомаласининг 
қарор топиши уни дсшларлаштириш муаммосини ҳал этиш- 
га, капиталнинг мамлакатдан «қочиши» жараёнларини жи- 
ловлашга имконият яратади. Молия-кредит соҳасида икти- 
содий хавфсизликни таъминлашда давлатнинг валюта сиеса- 
ти ҳам муҳим аҳамият касб этади Ўзбекиетоннинг валюта 
сиёсати қуйидагиларга қаратилган:
- мамлакатнинг валюта —
молиявий ҳолатини мустаҳ- 
камлаш, унинг тўлов қобилиятига ва кредитга лаёқатли- 
гига эришиш;
- инфляцияни «жиловлаш»;
- чет эл капиталини жалб этиш;
- иқтисодиётнинг «долларлашуви»га йўл қўймаслик;
- ўзбек сўмининг мавқеини мустаҳкамлаш ва унинг 
тўлиқ конвертациясига эришиш.
Бу сиёсат валютавий чеклашпар, валюта курсини тар- 
тибга солиш, олтин-валюта захираларини ошириш, сўмнинг 
конвертацияланиш жараёнларини бошқариш кабиларда на- 
моён бўлади’7. 1
5
15 Еоэар иқтисодиёти назарияси ва амалиёти. Олий ўқув юртлари 
магистрант.пари учун дарслик - Т.: Ўқитувчи, 2000. 180-6.
133
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ўзбекистонда амалга оширилаётган валюта сиёсати- 
нинг асосий эътибори айрибошлаш курсининг барқарср- 
лигини таъминлаш ва конвертация қилинган сўмнинг жо* 
рий тўловларини амалга ошириш бўйича мажбуриятларни 
бажаришга қаратилган. Олиб борилган чора-тадбирлар 
туфайли Ўз МБ айрибошлаш курсининг ўтган даврга нис- 
батан ўзгариш суръати камайди, яъни бу кўрсаткич бар- 
қарорлашди.
Молия-кредит соҳасида банклар хавфсизлигини таъ- 
минлашнинг ташкилий-бошқариш чора-тадбирларини 
амалга ошириш муҳим аҳамият касб этади. Улар қуйида- 
гиларни ўз ичига олади:
- банкларнинг манфаат ва хуқуқларини конушш ҳимоя 
қилиш;
- банк билан боғлиқ вазиятларни тавсифловчи маълумот- 
ларни тўплаш, таҳлил қилиш, баҳолаш ва башорат қилиш;
- шерикларни, мижоз ва рақобатчиларшг урганиш;
- хавфсизликка таҳдид солувчи манбалар, субъектларни 
ифодаловчи шахслар томонидан банкка ва унинг ходкмла- 
рига бўлган қизиқишнн ўз вақтида аниқлаш Улардан 
ҳимояланиш чораларгаш куриш;
- банкка иқтисодий шгтионаж, ташкилий жиноий гуруҳ 
вакилларининг кириб олишига йўл қўймаслик;
- банкка жиноип максадларда техник, яъни алоқа ком- 
пьютер тармоғи орқали кириб олишга тўсқинлик қилиш;
- банк ходимларини турли тажовузлардан ҳимоя қилиш,
- молиявий ва моддий мссг-мулк, тижорат сири 'ч.исоб- 
ланган ахборотларни, маълумотларни қўриқлаш,
- бино, иншоот, оанк территорияси ва тракспорт во- 
ситаларини қўриқлаш;
- молиявий фаолият стратегияси ва тактикасини иш- 
лаб чиқиш,
- оммавий ахборот воситалари, ҳамкорлар ва мижоз- 
ларда банк тўғрисида пжобий фикр. тасава^р уйғотиш;
- банк ва ушшг ходлмларига айрим ташю.шпт ва шахс- 
лар томонидан етказилган моддий ва мат.навий зарарни 
коплаш учун шароитлар яра гиш;
134
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- хавфсизлик тизимининг самарали фаплият юрити- 
игини мунтазам назорат килиш1"
Умуман, банкларда унинг хавфсизлигини таъминлаш 
хизмати ҳамда кенг қамровли режимли кўриқлаш тизими- 
ни яратиш ва кадрларни танлаш, текпшриш, жой-жойига 
қўйиш, ўқитиш ва қайта тайёрлаш орқали уларнинг кас- 
бий маҳоратини ошириш, хавфсизликни таъминлаш кўник- 
масини ривожлантириб бориш мақсадга мувофиқдир.
Таъкидлаш жоизки, банк хафсизлигини таъминлаш 
механизмини такомиллаштиришда банк назорати тизи- 
мидаги нуқсонларни бартараф этиш, банклар фаолияти- 
ни тартибга солишни такомиллаштириш мақсадида Ба- 
зель қўмитасининг 2010 йил сентябрь ойида “Катта йи- 
гирмалик” давлатлари раҳбарларининг Сеул саммитида 
тасдиқланган банк капитали янги стандартларига ўтиш 
муҳим аҳамият касб этади.
“Базель ПГ' дея номланаётган ушбу янги стандартлар 
банк капитали етарлилигига минимал талабларни тобора 
кучайтиришни назарда тутади. Бу янги стандартларга 
“Катта йигирмалик”ка аъзо давлатларда 2013-2019 йил- 
лар мобайнида босқичма-босқич ўтилиши кутилмоқда.
Янги талабларга кўра, 1-даражали капиталнинг етар- 
лилик даражаси 6%ни, шу жумладан, тўлангак оддий ак- 
циялар ёКй 1-даражали асосий капитал кўрсаткичи (че- 
гирмалардан кийин) 4,5% миқдорида бўлиши лозим. Бунда 
1-даражали асосий кагоггал кўрсаткичи 2013 йилгача 2%, 
2013 йилдан 3,5%, 2014 йилдан 4% ва 2015 йилдан 4,5% 
миқцпрда бўлиши лозимлиги белгиланган19.
Шунингдек, “Базель Ш”да банк капиталига оид қатор 
янги тушунчалар киритилмоқца. Шу жумладан, “Буфер
18 Экономическая беаопасность хоаяйственнмх систем Учебник. -М.: 
Иэд-во РАГС. 2001. -С 364- 365. Қаранг: Савинская Н А. Устойчивость 
и экономическая беэопасйость банковской системм России СПБ., 
1999; Экономическая безопасность: прлизводства, фииансм, банки./ 
под. Ред. Сенчагова Б.К. — М.: ЗАО, Финстатинформ, 1998.
” Ўзбекистон Республикаси банк тиэими / Муаллиф: Ф М.Муллажонов 
(ва бошқа). Ф.М Муллажанпвнинг умумий тахрири остида Тўлдирилган 
2-нашри.-Т.: Ўэбекистпн, 2011. -150-йет.
135
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

капмтали” деб умумий ном олган иккита: консервацион ҳамда 
контрциклик буфер каттатали воситалари киритилмоқца.
Консервацион капитал иқтисодий ва молиявий инқироз- 
лар даврида банклар зарарини қоплаш учун ўзига хос кал- 
қон сифатида хизмат қилиши қутилмоқца. Банклар консер- 
вацион капиталга 2016 йилдан бошлаб эга бўшшшари ва унинг 
миқцори 2016 йилдан 0,625%, 2017 йилдан 1,25%, 2018 йилдан 
1,875% ва 2019 йилдан 2,5% бўлиши талаб этилмокда.
Контрциклик капитал эга ҳар бир мамлакат шарт-ша- 
роитидан келиб чиққан ҳолда 0%-2,5% доирасида белгила- 
нади. Банклар контрциклик капитал даражасини 2016 ймл- 
дан 0,625%, 2017 йилдан 1,25%, 2018 йилдан 1,875% ва 2019 
йилдан 2,5% даражасида таъминлашлари лозим Контр- 
циклик капиталини 2,5% даражасига етказмаган банклар- 
га дивидендлар тўлаш, ўз акцияларини қайтариб сотиб 
олиш ҳамда бонуслар тўлашга чекловлар ўрнатилади.
“Базель ПГ’ даги яна бир янги восита - бу тизим учун 
муҳим банклар капиталига қўшимча талаблардир. Тизим 
учун муҳим банклар деганда ҳажми, мураккаблиги ҳамда 
тузилмавий ўзаро боғлиқлиги сабабли уларнинг таназзул- 
га учраши бутун молия тизими инкирозига ҳамда иқгисо- 
дий фаоллик фалажига сабаб бўладиган банклар тушуни- 
лади20. Бундай банкларга кўшимча талабларнинг белгила- 
ниши банк-молия тиаими хавфсизлигини таъминлаш учун 
муҳим ахамиятга эга бўлади.
Банк наэорати бўйича Еазель қўмитаси томонидан 
ишлаб чиқилган тавсияларнинг Ўзбекистонда жорий 
қилиш масалалари мустақиллигимизнинг илк йиллари- 
дан республика раҳбарияти ҳамда банк тиаимм мутасад- 
диларининг диққат марказида бўлди. Шу боисдан 2010 йил 
охирида республикамиз банк тизими умумий капитали- 
нинг етарлилик даражаси 23 фоиэдан ортиқни ташкил этди. 
Бу банк тизимимизнинг турли инқирозлардан етарли да- 
ражада ҳимояланганидан далолат беради.
20 Ўэбекистон Республикаси банк тизими / Муаллиф* Ф.М.Муллажонов 
(ва бошка). Ф.М Муллажановнинг умумий таҳрири остида. Тўлдирилган 
2-нашри. - Т : Ўзбекистон, 2011. 150-151-бетлар.
136
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 
6 апрелдаги "Банк тизимининг молиявий барқарорлигини 
янада ошириш ва инвестициявий фаоллигини кучайтириш 
чора-табдирлари тўғрисида’’ги ПҚ-1317-сонли Қарорига 
асосан 2011 йил 1 январдан бошлаб банклар устав капита- 
лининг энг кам миқдорлари тижорат банклари учун 
10,0 млн. евро ва хусусий банклар учун 5,0 млн. евро мик,- 
доригача етказилди. Бу эса банкларнинг капмталлашув да- 
ражасининг ошишига, уларнинг иқтисодий хавфсизлигини 
янада мустахкам таъминлашга яамин яратади.
Республикамизда банк тизимини янада мустаҳкамлаш- 
га қаратилган ишлар изчиллик билан давом этмоқда. Бу 
борада Ўзбекистон Республикаси Преаиденшнинг 2010 йил 
26 ноябрдаги “2011-2015 йилларда республика молия-банк 
тизимини янада ислоҳ қилиш ва барқарорлигини пшириш 
ҳамда юқори халқаро рейтинг кўрсаткичларга эришиш- 
нинг устувор йўналишлари тўғрисида”ги ПҚ1438-сонли 
Қарорига асосан 2011-2015 йилларда банк капитали ҳаж- 
мини 2,1 баробарга, аҳоли ва хўжалик субъектларининг 
депозитларики банклар томонидан жалб қилиниш ҳажми- 
ни 2,5 баробарга ошириш кўдца тутилган. Тиэкорат банкла- 
ри томонидан иқгисодиётнинг реал сектори корхона ва тар- 
моқлари инвестиция лойиҳаларини кредитлаш ҳажми 2011- 
2015 йилларда 
2,8
баробар ўсади ва 12 миллиард даллар- 
дан ошади. Шунингдек, “Микрокредитбанк” тарафидан бе- 
рилаётган имтиёзли микрокредитлашнинг кенгахшшини мо- 
лиялаштириш ҳажми 2,7 баробар ортади. Банкдан ташқа- 
ри кредит ташкилотлари сони 2015 йилга бориб 1,7 баро- 
бар, жами кашггали 2,1 баробар, улар томонидан берила- 
диган микрокредитлар ва кўрсатиладиган микромолиявий 
хизматлар ҳажми - 2,8 баробар ошади21.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 26 
ноябрда кабул қилинган “2011-2015 йилларда республика
31 Ўзбекистон Республикаси иқтисодий-ижтимоий тарақкиётнинг 
мустақиллик Йилларидаги (1990-2010 йиллар) асосий генденция ва 
кўрсатмичлари хамда 2011-2015 йилларга мўлжалланган лрогвозлари: 
статистик тўплам. - Т.: Ўзбекистон, 2011. 124-125-бетлар.
137
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

банк-молия тизимини янада ислоҳ қилиш ва унинг йарқа- 
рорлигини ошириш ва юқори халқаро рейтинг кўрсат- 
кичларига эришишнинг устувор йўналишлари тўғриси- 
да”ги ПК-1438-сонли Қарори ҳамда “2011-2015 йилларда 
республика банк тизимини янада ислоҳ қилиш, унинг бар- 
қарорлигини ошириш ва юқори халқаро рейтинг кўрсат- 
кичларига эришиш бўйича чора-тадбирлар”дан келиб чиқ- 
қан ҳолда, Марказий банк томонидан Банк назорати ти- 
зимига “Базель III” янги стандартларини жорий қилиш 
бўйича қатор вазифалар белгилаб олинди. Улар қуйида- 
гилардан иборат:
- 2011-2012 йилларда Банк назорати бўйича Базель қўми- 
тасининг янги тавсишгарини босқичма-босқич жорий этиш, 
банклар капиталининг етарлилигига доир талабларни оши- 
риш, банк капитали таркибида уларнинг инқирюзли ҳолат- 
лар таъсирига қаршилик кўрсата олишини таъминловчи 
барқдрорлаштириш резервларини ташкил эт!Ш
1
;
- 2011 йилда алоҳида ҳар бир банк ва бутун банк-молия 
тизими фаолиятинм баҳолаш учун “Фитч Рейтингс”, “Му- 
дис” ва “Стандарт энд Пуурс” етакчи халкдро рейтинг ком- 
паниялари томонидан қўлланиладиган меъёр, андозалар ва 
баҳолаш кўрсаткичларини жорий этиш, банклар томони- 
дан ушбу рейтинг компанияларининг рейтинг баҳоларини 
мунтазам равишда янгилаб борилишини таъминлаш;
- 2011-2015 йилларда банк назорати тизимига, капи- 
талнинг етарлилигига бўлган талабларни такомиллашти- 
риш, эҳтимолий йўқотишларга қарши захираларни кути- 
лаётган йўқртишлар модели асосида шакллантиршп бўиича 
янги тавсияларни жорий килиш. Банклар капитали, ак- 
тивлари, бошқаруви, даромадлари, мажбуриятларининг 
сифат ва даражасининг холис баҳоланишини таъминловчи 
САМЕЬ(З) тизимининг янги талқинини татбиқ қилиш;
- 2011 йилда банкнинг корпоратив бошқарув тузилма- 
сига банк Кенгашига бевосита бўйсунувчи, рисклар назо- 
ратини амалга оширувчи тегишли Қўмитани мажбурий 
равишда киритилишини жорий қилиш;
- 2011-2012 йилларда банк таваккалчиликларини бошка- 
ришда чуқур омилли таҳлилни амалга оширишнинг аниқ
138
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

механизмини жорий қшшш, захираларни шакллантириш, 
кредит портфелини диверсифихациялашни кўзда тутган ҳолда 
банхлар актинлари сифати мониторингини такомиллашти- 
риш, шунингдек, муамшши қарздорлик пайдо бўлишига йўл 
қўймаслик юзасидан огохлантарувчи чоралар қабул қшшш;
- 2011 йилда банк операцияларини амалга оширишда 
операципн ва бозор таваккалчиликларини аниқлаш бўйича 
меъёрий ҳамда услубий ҳужжатларни ишлаб чиқиш, 
жаҳоннинг энг барқарор банклари тажрибасини инобатга 
олган ҳолда банклар мижозларининг кредитга лаёқатли- 
лигини скоринг-таҳлил қилишнинг замонавий услубиёти- 
ни ишлаб чиқиш ва жорий қилиш22.
Асосий таянч тушунчалари