E. Z. Nuriddinov n izom iy nom LI tdpu «Xorijiy m am lakatlar tarixi»



Download 12,93 Mb.
Pdf ko'rish
bet280/334
Sana23.01.2022
Hajmi12,93 Mb.
#403727
1   ...   276   277   278   279   280   281   282   283   ...   334
Bog'liq
Jahon tarixi

Turkmaniston  Respublikasi
T urkm aniston  —  aholisi  eng  kam  b o ‘lgan  M arkaziy  Osiyo  respublikasi 
edi.  0 ‘sha  v aq tlard a  uning  boy  n eft-g az  k o n larin in g   (b u tu n   d u n y o d a 
aniqlangan  gaz  zaxiralarining  u ch dan  bir  qism i)  qazilishi  endi  boshlangan, 
haydaladigan  yerning  70  foizida  esa  paxta  yetishtirilar  edi.  B archa  qazib 
olish  va  ishlab  chiqarish  federal  m arkaz  u chun  xizm at  qilardi,  m arkaz  esa 
aholining  yashashi  (tirik  qolishi)  uchungina  zaxiralar  berardi.  Bu  aholining 
70  foizini  tashkil  etuvchi  turkm anlar  ham da  ruslar,  o ‘zbeklar  va  boshqa 
m illat  vakillarining  a n ’anaviy befarqligi  (konform istligi)  va  passivligini  yana 
chuquriashtirardi.  Faqatgina  1989-yilda A shxabodda  birinchi  masjid  qurildi, 
noroziliklar  nam oyon  b o ‘ldi.  Til  va  m adaniyatni  tiklash,  iqtisodiy  m usta- 
qillikka  erishish  uchun  kurashuvchi  h arakatlar  paydo  bo  ldi.  A m m o  bu 
yerda  kom partiya  rahbariyati  oshkoralikni  boshqarib  turar,  «norasm iy  ele- 
mentlar»  rivojlanishiga to ‘sqinlik qilar va islohotlam ing yo‘nalishi,  m uddatlari 
ham da  k o ia m in i  belgilab  berardi.
Respublika suvereniteti to ‘g‘risidagi deklaratsiya Oliy Kengash tom onidan
1991-yil  av g u stid a  q ab u l  q ilin d i.  O liy  K eng ash   k o m p a rtiy a   ra h b a ri 
S.  N iyozovni  rais etib sayladi.  SSSR  am alda  parchalanib b o ig a n id a n   so ‘ng,
1991-yil  oxirida  referendum   asosida  T urkm aniston  m ustaqillikka  erishdi  va 
um um xalq  saylovlarida  N iyozov  uning  Prezidenti  etib  saylandi.  «Biz  o ‘ziga 
xos  yangi  jam iyat  quram iz  va  unga  o ‘z  y o iim iz   bilan  boram iz»,  —  degan 
edi  N iyozov  o ‘z  y o ii  haqida.
P rezident  tu rk m an   a n ’an alarin in g   tik lan ishin i  q o ila b -q u v v a tla d i  va 
k o ‘pchilikka  za rar  yetkazm asdan  islohotlarni  am alga  oshirish  va  yaqin 
k e la ja k d a   Ir o q   h u ju m id a n   q u tq a r ilg a n d a n   k ey in   m a s h h u r  b o i g a n  
Q uvaytdagidek  um um iy  farovonlikni  v a’da  qildi.  Bu  aholini  o ‘ziga  rom  
qilar  va  u m id  uyg‘otardi.
322


Millatlararo mojarolar, tarqoq liberal va dem okratik guruhlam ing chiqishlari 
9 0 -y illarn in g   b oshida  bostirildi,  u larn in g   rahb arlari  hibsga  o lin d i  yoki 
m uhojirlikka  ketishdi.
1992-yilda  yangi  konstitutsiya  qabul  qilinishi  bilan  hokim iyat  yanada 
m ustahkam landi.  U m um xalq saylovlarida  saylanadigan  prezident  nihoyatda 
keng  vakolatga  ega  b o ‘ldi  va  hokim iyatning  har  bir  tarm og‘iga  boshchilik 
qildi.  Q onun  chiqarish  Majlis — saylanuvchi  parlam entga topshirildi. A m m o 
qarorlarni  qabul  qiluvchi  oliy  vakillik  org ani  X alq  m aslahati  b o ‘ldi.  U 
P rezident  to m o n id a n   b oshqarilar  h am d a  h u k u m at  boshlig‘i  va  a ’zolari 
h u q u q n i  h im o y a  q ilish  o rg an lari  va  v ilo y at  ra h b a rla rid a n   ib o ra t  edi. 
M am lakatda  Niyozov boshqarayotgan yagona partiya  —  D em okratik partiya 
qoldi.  A holini  birlashtirish  uchun  am nistiya  (um um iy  afV)  e ’lon  qilindi, 
keyinchalik  esa  o ‘lim  jazosi  bekor  qilindi.
Konstitutsiya qabul qilingandan keyin saylovchilaming 99,5 foizi Niyozovni 
prezidentlikka qayta saylash,  u ko‘rsatgan  nom zodlarni majlisga saylash uchun 
ovoz  berdilar.  Keyinchalik,  bundan  ham   muvaffaqiyatliroq  o ‘tgan  referen- 
dum da  N iyozovning  vakolatini  oshirish  m a’qullandi  va  u  T urkm anboshi 
ham da  turkm anlar  otasi,  degan  unvonga  ega  b o ‘ldi,  2000-yilda  esa  majlis 
uning  hokim iyatining  muddatsizligi  to ‘g‘risidagi  qonun  qabul  qildi.  T urk- 
m anboshining  portret  va  so‘zlari  ham m a joyda  paydo b o ‘ldi,  ko‘chalar,  kor- 
xonalar  va  shaharlar  uning  nom iga  q o ‘yildi,  poytaxtda  uning  ulkan,  doim  
quyosh  tom onga  burilib  turuvchi  haykali  o ‘rnatildi.  Farovonlik  to ‘g‘risidagi 
rejalari  u c h u n   uni  h am m a  jo y d a  —  b o la la r  b o g ‘chasid an   to rtib   X alq 
maslahatigacha ulug‘lar edilar.  Hatto,  uning obro‘siga va xalqning unga b o ig an  
m uhabbatiga  shubha  qilish  Turkm aniston  uchun  zarar,  deb  baholanar  edi. 
N ihoyat,  uning  tom ondan  odam larning  hayot  norm alarini  m ustahkam lash 
uchun  ishlab  chiqilgan,  ham m a  uchun  majburiy  b o ig a n   «Turkm anlam ing 
m a’naviyat  kodeksi»  qabul qilindi.  T urkm anboshi tuzum i  m ustabid  (totalitar) 
xarakterga  ega  b o id i  va  siyosiy  barqarorlikni  kafolatladi.
Va’da qilingan farovonlikka erishish ancha qiyin b o ‘lib chiqdi.  M am lakat- 
dagi  ijtim oiy-iqtisodiy  ahvol  o g i r   edi.  Rossiyadan  olingan  kreditlar  tezda 
qadrsizlandi.  G az  va  paxtani  Rossiya  ham da  M D H niiig  boshqa  davlatlariga 
sotish  na  dollar,  na  yangi  texnologiyalar  keltirdi.  G az  qazib  olish  va  paxta 
yetishtirish,  ularni  yetkazib  berishni  ko ‘paytirish  ham da  ular  evaziga  dollar 
olish jud a qiyin  kechdi.  Aholiga oziq-ovqat va boshqa m ahsulotlar yetishm as 
edi.  Pensiya  va  oyliklarni  to ia s h   kechikardi.  Ayanchli  statistik  m a ’lum otlar 
e i o n   qilinm as  edi.
1992-yildan boshlab hukum at sanoatni  rivojlantirish va bozor m unosabat- 
larining iqtisodiy poydevorini yaratishga qaratilgan  «B arqarorlikning  10  yili» 
dasturini  qabul  qildi.  1993-yilda  milliy  valuta  —  m anat joriy  qilindi.  Uning 
qiym ati  ham da  narxlar  hukum at  to m o n id a n   belgilanar  edi.  Xorijiy  valuta 
bilan  m uom ala  qilish  taqiqlangan  edi.
Boy  m am lakatlarning  hukum atlari  T urkm anboshi  rejimini  m a ’qullam a- 
salar-da,  undagi  barqarorlik,  m am lakatning  tabiiy boyliklari  va  arzon  ishchi
323


kuchi  ham da  hukum atning  bozor  iqtisodiyotiga  intilishi  turkm an  paxtasi  va 
gazini  sotib  olishning  kengayishiga,  rejimga  kreditlar  berilishi  va  xo'jalikka 
investitsiyalar  q o ‘yilishiga  yordam   berdi.  Eksportdan  kelgan  m ablag‘lar  va 
kreditlami  hukum at undirm a va to ‘qimachilik sanoatiga sarflar edi.  Bu sohalar 
uchun  eng  yangi  texnologiya  ham da jihozlar sotib  olindi.  90-yillarning  ikkin- 
chi  yarmida  gaz  va  neft  qazib  olish  o ‘sa  boshladi  va  paxtaning  asosiy  qismi 
yangi korxonalarda qayta ishlana boshladi,  bozorga to ‘qimachilik mahsulotlari 
chiqarila  boshlandi.  Ishlab  chiqarishning  o ‘sishi  t o i a   bandlikni  ta ’minladi.
H ukum at  iqtisodiyotni  davlat tasarrufidan  chiqarishga shoshilm adi.  Neft 
va  gaz,  p axtanin g  sotilishi  ham d a  qayta  ishlanishi,  transport  va  uy-joy 
xo‘jaligi,  ishlab  turgan  ham da  qurilayotgan  barch a  katta va o ‘rta  korxonalar 
duvlat  ixtiyorida  edi.  1996-yilga  kelib  nodavlat  sektorga  yalpi  ichki  m ahsu- 
lotning atigi  7,7  foizi  to ‘g‘ri  keldi.  2000-yilda  yalpi  ichki  m ahsulot  14 foizga 
oshdi,  uning  beshdan  bir  qismi  gaz  eksportiga  to ‘g ‘ri  keldi.
1993-yilda  qabul  qilingan  yerga  m ulkchilik  to ‘g ‘risidagi  q onun  asosida 
har  bir  fuqaro  50  gektargacha  yer  olishi  va  yana  500  gektar  yoki  u nd an 
ko‘proq  yerni  ijaraga  olishi  m um kin  edi.  5  yil  m uddat  o ig a n d a n   so‘ng  yer 
egasi  —  neyhan  tom o n id an   olingan  yer  uning  m ulkiga  aylanar  edi,  am m o 
u yemi sotish yoki birovga berishga  haqqi yo‘q edi.  Bu  islohot  10 yil  muddatga 
m oijallan g an d i.
H ukum at  «Yangi  qishloq» va «G ‘alla» dasturlarini am alga oshirdi.  Ularga 
ko‘ra,  qishloq  aholisi  yashash  sharoitini  yaxshilash  va  g‘alla  yetishtirishni 
oshirishga  m ablag1  ajratilardi.  H ukum at  qishloq  aholisi  turm ush  darajasi 
yaxshilandi,  deb  hisobladi.  G ‘alla  yetishtirish  sezilarli  darajada  o ‘sdi.  Butun 
qishloq  xo‘jalik  ishlab  chiqarishi  m am lakat  yalpi  ichki  m ahsulotining  20 
foizidan  k o ‘pro g ‘ini  berm oqda.
T urkm anistonning  iqtisodiy  va  m adaniy  dasturi  qabul  qilindi.
Prezident v a;da qilgan  um um iy farovonlikka  m sbatan uyg‘ongan va oshib 
borayotgan  shubhalarni  tarqatish  uchun  hukum at  90-yillarning  ikkinchi 
yarmida tuz,  elektr energiya, gaz va suvni bepul  deb e i o n  qildi,  non,  o ‘simlik 
y o g i,  jam o at  transporti  va  m aishiy  xizm atlarga  esa  past,  ram ziy  narxlarni 
belgiladi.  O z iq -o v q a tn in g   b o sh q a  tu rla ri  h a m d a   b o sh q a  m a h s u lo tla r 
kartochkalar  bilan  tarqatila  boshlandi.  A m m o,  odatdagidek,  bepul,  arzon 
va  kartochkalar bilan  tarqatiladigan  m ahsulot  tanqis  edi,  ularni  olish  uchun 
navbatlar paydo  b o ia rd i.  Buning ustiga  aholi  o ‘sish  darajasi  oshdi.
2006-yil dekabrda  Prezident S.  Niyozov vafot etdi.  2007-yil fevraldagi saylovda 
G.  Berdimuxamedov  Prezident etib saylandi. Turkm anistonning tashqi siyosati 
uning  mustaqilligini  mustahkamlash  va  dunyo  bozoriga  tabiiy  gazning  yirik 
zaxiralarini chiqarish yoilarini  izlashga qaratilgan edi.  Mustaqillikka erishilgan- 
dan so‘ng m am lakatning neytraliteti  (betarafligi) e io n  qilindi va amalga oshirib 
kelinmoqda.  M D H   tarkibida  bo iish   Rossiya  Federatsiyasidan  yordam  olishga 
im kon  berdi.  Ayniqsa,  milliy  qurolli  kuchlar  yaratilgunga  qadar,  Rossiya 
Federatsiyasi  Turkm aniston  chegarasini  himoya  qilishi  va  qurol  bilan  yordam 
berishini  aytish  m um kin.  M D H   doirasida Turkm aniston  H am do‘stlik a ’zolari,
324


avvalo,  Rossiya Federatsiyasi,  Ozarbayjon,  Gruziya,  Ukraina bilan  ikki tom on- 
lam a m unosabatlam i  rivojlantirmoqda.  2005-yilga kelib betaraflikka to ‘la am al 
qilish  uchun  Turkm aniston  M D H   tarkibidan  chiqdi.
T urkm aniston  Osiyo  iqtisodiy  ham korlik  tashkiloti,  ayniqsa,  Turkiya, 
E ron  va  Afg‘oniston  bilan  yaqin  ham korlik  qiladi.  T urkm an  gazining  bir 
qism ini  Rossiya  Federatsiyasi  orqali  U krainaga  yetkazib  berish  to ‘g‘risida 
kelishib  olindi.  B undan  qoniqm agan  respublika  hukum ati  Kaspiy  orqali 
O zarbayjon,  G ruziya,  Turkiyaga  va  Afg‘oniston  orqali  Pokiston,  XXRga 
gazni  eksport  qilish  u chun  gaz  quvurlari  qurilishida  qatnashm oqda.
A holining huquq va erkinliklari biroz cheklanishiga qaram asdan,  o ‘zining 
m ustahkam ligi  tufayli  T urkm anboshi  rejim i  boy  m am lakatlar  va  xalqaro 
tashkilotlarning  moliyaviy  yordam ini  olishga  muvaffaq  b o ‘ldi.

Download 12,93 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   276   277   278   279   280   281   282   283   ...   334




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish