E. Z. Nuriddinov n izom iy nom LI tdpu «Xorijiy m am lakatlar tarixi»

QUYIDAGI  JADVALNI  SHARHLANG.  MUSTAQIL
 
RESPUBLIKALARNING  1 9 9 4 ,  1 9 9 6   VA  2000-YILLARDAGI
 
YALPI  ICHKI  MAHSULOTI  KO‘ RSATKICHLARI  (1 9 9 0 -y ild a   -   100)
32 8

---

JAOVALNI  T  L D IR IN G .  MDH  MAMLAKATLARI  HOZIRGI  RAHBARLARI
 
FAOLIYATINI  YORITING
Davlatlar
Rahbarlari
Hokimiyatga 
kelgan  yili
Faoliyati
4-b o b .  XX  ASR  -   XXI  ASR  BOSHLARIDA  FAN
 
VA  MADANIYAT  TARAQQIYOTI
3 6 -§ .  Fan  va  madaniyat
llm iy-texnika  inqilobi 
?an
 
va  te x n ik a d o im o   taraqqiy  etib  keldi.  Biroq
--------------- ------------------   bu  taraqqiyot  XX  asrdan  boshlab  misli  ko  rilm a-
gan  darajada  o ‘sib  ketdi.  Shu  tufayli  adabiyotlarda  ilm iy-texnika  inqilobi 
(IT I)  iborasi  ishlatila  boshlandi.  X o‘sh,  ilm iy-texnika  inqilobi  nim a  o ‘zi?
Ilm iy-texnika  inqilobi  —  bu  XX  asrda  fan  va  texnikada  ro ‘y  bergan 
olam shum ul  kashfiyotlar tufayli  fanning bevosita jam iyat  ishlab  chiqaruvchi 
kuchiga  aylanganligi.  Bu  hodisa  ITI  m ohiyatini  tashkil  etadi.  ITI  fan  bilan 
texnikaning,  fan  bilan  ishlab  chiqarishning  chatishib  ketishiga  olib  keldi. 
Bu  chatishuv,  o ‘z navbatida,  kashfiyotlarning  ishlab chiqarishga joriy etilishi 
m uddatining  qisqarishini  ta ’m inladi.
ITI  ishlab  chiqaruvchi  kuchlarning  ham m a  kom ponentlarini  (energiya, 
lazerlar,  robotlar,  texnika,  m eh n at  m ateriallari,  texnologiya)  va,  hatto, 
odam ning  o ‘zini  ham   o ‘zgartirib  yubordi.  C huno nch i,  energiya  m anbayiga 
oshib  borgan  ehtiyoj  m utlaqo yangi  m anba  —  atom   elektr stansiyalari barpo 
etilishiga  olib  keldi.  S huningdek, 
Q i iy o s h , 
okean,  ch uq ur yer osti  energiya- 
sidan  foydalanishning  ham   kashf etilishini  ta ’m inladi.
Ishlab  chiqarish  kom pleks  avtom atlashtirild i.  1946-yilda  am erikalik 
olim lar  J.  M ashli  va  J.  Ekkert  birinchi  kom pyuterni  yaratdilar.  T ez  orada 
kom pyutertizim lari bilan  boshqariladigan  texnologiya joriy etildi.  Bu,  aslida, 
odam siz  boshqariladigan  texnologiya  edi.  Biroq  1Т1  qanch alik  qudratli 
b o ‘lm asin,  u  inson om ilini  ishlab chiqarish jarayonidan  siqib chiqara olm adi. 
A ksincha,  u  insonni  o ‘ta  m ukam m al  va  m urakkab  texnika  ham d a  texnolo- 
giyani  o ‘zlashtirib  olishga  undaydi.
Bu  esa  insonning  o ‘z  bilim i,  m alakasini  zam on  talabi  darajasida  o ‘stirib 
borishini  zaru ratg a  aylantirib  q o ‘ydi.  B inobarin,  inso nn in g  intellektual 
qobiliyati,  ongi,  dunyoqarashi  jadal  o ‘zgarib  borm oqda.  Bugungi  ishchi, 
m uhandis  XX  asr  boshlaridagi  ishchi  yoki  m uhandis  emas.  Bugungi  ishchi 
(xodim )  m ashina  elem enti  em as,  balki  m ashinani  nazorat  etuvchisidir.
IT I,  o ‘z  n av b a tid a ,  ishlab  ch iq arish g a  m utlaq o   yangi  texn olog iy aning  
(c h u n o n c h i,  m aterialga  lazer,  gaz  plazm asi,  e le k tro n -n u r,  u ltra   tovush
329

---

y o rd am id a  ishlov  berish)  jo riy   etilishiga  olib  keldi.  IT I,  ayni  pay tda, 
axborot  industriyasining yaratilishiga  ham   olib  keldi.  Bu  esa,  o ‘z  navbatida, 
fa n -te x n ik a   ta ra q q iy o tin i  y a n a d a  ja d a lla sh tirish n in g   q u d ra tli  om ilig a 
aylandi.
ITI  kom pyuterlarning  m utlaqo  yangi  avlodlari  yaratilganligi  bilan  ham  
ajralib  tu ra d i.  Bugungi  k o m p y u te r  ijtim oiy  h ay o tn in g   d ey arli  b arch a 
sohalarini  qam rab oldi.  ITI  ilmiy bilim lar jam g ‘arilishining misli  k o ‘rilmagan 
su r’atini  ta ’m inladi.  M asalan,  XX  asr  boshlarida  kimyo  b o ‘yicha  m illionta 
yangi  m a’lum ot  30  yildan  ortiq vaqt  ichida to ‘plangan b o ‘lsa,  hozir shuncha 
m a lu m o t  to ‘plash  uchun  4  yil  kifoya  b o ‘lm oqda.
Ishlab  chiqarishdagi  inqilobiy  o ‘zgarishlar,  o ‘z  navbatida,  aholi  ijtimoiy 
q atlam id a  h am   tub  o ‘zgarish lar  yuz  berishiga  olib  keldi.  C h u n o n c h i, 
aholining  k o ‘pchilik  qismi  m oddiy  ishlab  chiqarish  sohasida  em as,  balki 
xizm at  k o ‘rsatish  sohasida  m ehnat  qilishga  o ‘tdi.
B undan  tashqari,  m ehnat  unum dorligi  tobora  o ‘sib  borm oqda.  Bu  esa 
ish  vaqtini  qisqartirishga,  t a ’tillar  m uddatini  uzaytirishga,  aholi  m ehnat 
darom adining o ‘sishiga olib kelm oqda.  Bu  hol yangi texnika va texnologiyani 
ishlab  chiqarishda  am alda  q o ‘llashga  m as’ul  b o ‘lgan  insonning do im o  qayta 
o ‘qishiga,  m alak asin i  o ‘zg artirish g a,  ishlab  c h iq a rish n in g   o ‘zg aruvchi 
sharoitlariga  tez  m oslashishiga  im kon  berm oqda.
H ukum at  va  xususiy  ishlab  chiqaruvchilar  korxona  ishchi  va  xizm atchi- 
larining  yuqori  m alakalarini  saqlab  qolishdan  eng  k o ‘p  d arajad a  m an - 
faatdordirlar.  Shuning  uchun  ham   A Q S H da  bir  ishchining  qayta  tayyor- 
lovdan  o ‘tishiga,  o ‘z  m alakasini  yanada  oshirishiga  bir  yilda  sarflanadigan 
xarajat  400  m ing  dollarni  tashkil  etishi  bejiz  emas.  0 ‘z  navbatida,  ishchiga 
t a ’lim  berishga  sarflanadigan  h ar  35  m ing  dollar  965  ming  dollar  foyda 
nam   keltirm oqda.
_  
. 
. 
I lm iy -te x n ik a   in q ilo b in in g   a s o s in i,  b irin c h i
an ______ a s o s ' 
navbatda,  fizika  fani  tashkil  etdi.  XX  asrda  fizika
fanida  olam shum ul  kashfiyotlar  amalga  oshirildi.  C h u n o n ch i,  1919-yilda 
tarixda  ilk  b o r  atom   yadrosini  parchalash,  ikkinchi  jah o n   urushi  arafasida 
esa  uran  atom larining  b o iin ish i  zanjir  reaksiyasi  kashf etildi.
1942-yildan  A Q S H da  yadro  energiyasi  olina  boshlandi.  Bu  kashfiyotlar 
oxir-oqibatda atom   bom basining yaratilishiga olib keldi.  Shu  tariqa yaxshilik 
y o iid ag i barcha  kashfiyotlar muallifi  —  inson dunyodagi barcha tirik  mavju- 
dotlarni,  sh u ju m la d an ,  o ‘zini  ham  qirib yuborishga q o d irq u ro l  ham  yaratdi. 
(Bu  qurol  1945-yilda  ishlatildi  ham .)
Elektr  m agnit  to iq in la r  fizikasining  yaratilishi  20-yillarda  televideniye- 
ning,  30-yillarda  radiolokatsiyaning,  40-yillarda  radioastronom iyaning,  50- 
yillarda  kvant  elektronikasining  tu g ilish ig a  olib  keldi.
Kvant  elektronikasi  esa,  o ‘z  navbatida,  kosmik  aloqani  z a ru r  kuchaytir- 
g ich lar  bilan   t a ’m inlovchi  asbob  k ash f  etilish in i  v oq elikka  ay lantirdi. 
Shuningdek,  lazerning k ashf etilishini ta ’m inladi.  R adioelektronika sohasida
330

---

erishilgan  m uvaffaqiyatlar  esa  40-yillardayoq  A Q S H da  dastlabki  elektron- 
hisoblasli  m ashinalari  (Е Н М )  yaratilishiga  im kon  berdi.
1957-yilda  sobiq  SSSR da  Yerning  birinchi  su n ’iy  yo‘ldoshi  uchiriidi. 
1960-yilda  T om an  N ey m an   birinchi  lazer  qurilm asini  yaratdi.  1961 -yilda 
ja h o n d a   b irin ch i  b o ‘lib  sobiq  SSSR   fuqarosi  Yu.  A.  G a g arin   ra k etad a 
kosm osga  parvoz  qildi.  Ayni  ch o g ‘da  kosm onavtikaning  xalq  x o ‘jaligiga 
xizm at  qilishiga  im kon  y aratildi.  1969-yilda  N eyl  A rm stro n g   (A Q SH  
fuqarosi)  Oyga  qadam   q o ‘yishga  muvaffaq  b o ‘ldi.
Fizika fani yutuqlari transport texnikasini ham  tubdan o ‘zgartirib yubordi. 
C hunonchi,  reaktiv dvigatelning samolyotga o ‘rnatilishi sam olyotning tovush 
to ‘sig‘.ini yengib  o ‘tishi  m uam m osini hal  etdi.  Endi  sam olyotlar h a r qanday 
yuklam i  m inglab  kilom etr  masofaga  tashiy  boshladi.  0,5  m ln  to n n a  neft 
sig‘adigan  okean  tankerlari  yaratildi.
Kimyo  fani  taraqqiyotisiz  ham   ITI  yuz  berm as  edi.  Bu  fan  kashfiyotlari 
o ‘ta  toza  va  o ‘ta  qattiq,  p o ia td e k   pishiq,  ayni  paytda  u n d an   7—8  baravar 
yengil  m oddalar olishga  im kon  berdi,  plastm assa,  kauchuk,  sintetik  tolalar, 
dori-d arm o n   yaratish  m um kin  b o ‘ldi.
Biologiya  fanida  ham   m islsiz  kashfiyotlar  am alga  oshirildi.  XX  asr 
o ‘rtalariga kelganda genetika yetakchi sohaga  aylandi.  N uklein kislotalarning 
tuzilishi  kashf etildi.  U ning  oqsil  sintezidagi  roli  ham   aniqlandi.
90-yillarda yangi fan — geninjeneriya  (irsiyat  muhandisligi) vujudga  keldi. 
U  katta muvaffaqiyatlarga erishdi.  N atijada vitam inlar,  antibiotiklar va  o ‘g‘it
Planetalararo  «Mir»  avtom atik  stansiya. 
331

---

Amerika  astronavti,  Oyda  b lgan  birinchi  odam.
hosil  qiiishga  yordam   beruvchi  m ikroorganizm lar  yaratildi.  H ayvonlarning 
zotli  naslini  urchitish,  kasalliklarga  chidam li  o ‘simlik  navlarini  yaratish 
m um kin  b o id i.
B iologik  va  biokim yoviy  k ash fiy o tlar,  o ‘z  n av b a tid a ,  tib b iy o tn in g  
re an im ato lo g iy a,  an esteziologiya  va  im m un olo giya  kabi  yangi  m u him  
tarm oqlarini  vujudga  keltirdi.  Jarrohlik  m utlaqo  yangi  bosqichga  k o ‘tarildi. 
Bu  hodisa  inson  tanasining  dastlab  buyrak,  so‘ng  yurak,  o ‘pka  va  boshqa 
a ’zolarini  ko‘chirib  o ‘tkazishda  o ‘z  ifodasini  topdi.  Tibbiyotda  s u n ’iy  yurak 
yaratishga  muvaffaq  b o iin d i.
D avolashning jarrohsiz  usullari  kashf etildi.  C hu non chi,  bugungi  kunda 
buyrakdagi tosh  ultratovush zarblari bilan  m aydalanm oqda.  lnsonning ko‘rish 
qobiliyati  lazer  yordam ida  tiklanm oqda.  Yadroviy  m agnit  tebranishlariga 
a so sla n g a n   k o m p y u te r  to m o g ra fla ri  y o rd a m id a   b e m o rla rg a   ta s h h is  
q o ‘y iIm o q d a.  L ekin  ITI  in so n iy a t  o ld ig a  o i k i r   m u a m m o la rn i  ham  
q o ‘ym oqda.  T uproq,  suv  va  havo  zararlanm oqda.  Atom   tufayli  ekologik 
falokat  m intaqalari  ko‘paym oqda.
332

---