E. Z. Nuriddinov n izom iy nom LI tdpu «Xorijiy m am lakatlar tarixi»



Download 12,93 Mb.
Pdf ko'rish
bet278/334
Sana23.01.2022
Hajmi12,93 Mb.
#403727
1   ...   274   275   276   277   278   279   280   281   ...   334
Bog'liq
Jahon tarixi

Q irg‘iziston  Respublikasi
M arkaziy  Osiyo  respublikalari  ichida  eng  kichigi  —  tog‘li  Q irg‘iziston 
ittifoq  m arkaziga  bo‘ysundirilgan  sanoatga  ega  b o ‘lib,  m arkaz  dotatsiyasi 
respublika  budjetining  60  foizini  qoplar edi.  A holining  53  foizdan  kam rog‘i 
qirg‘izlar,  ruslar  —  21  foiz,  o ‘zbeklar  —  13  foizni  tashkil  etar,  boshqa 
turkiyzabon  xalqlar,  ukrainlar,  nem islar  istiqom at  qilardi.  M am lak atd a 
ko‘pchilikni  tashkil  etgan  shim oliy  va  janubiy   qirg‘izlar  o ‘rtasida  raqiblik, 
shuningdek,  jan u b d a  qirg‘izlar  va  o ‘zbeklar  o ‘rtasida  ham   raqobat  b o r  edi. 
S anoatda  rus  m utaxassislari  asosiy  rol  o ‘ynardi.
Rossiyaning markaziy shaharlarida o ‘qish davom ida liberalizm ga  moyillik 
orttirgan  q irg ‘iz  m utaxassislarining  ta ’siri  va  saylovchilar  Assotsiatsiyasi 
harakatlari  tufayli  SSSR   Xalq  deputatlari  syezdiga  yuborilgan  delegatlar 
ichida  sovet  tuzum ini  saqlab  qolish  tarafdorlari  q o ‘shni  respublikalardagiga 
nisbatan  ko‘p  em as  edi.  1990-yilda  esa  Q irg‘iziston janubidagi  o ‘zbeklar va 
qirg‘izlar o ‘rtasidagi  t o ‘qnashuvIarni  b arta raf eta  olm agani  va  m illiy-liberal 
va  m illiy-dem okratik  ruhdagi  o ‘nlab  partiya  va  guruhlam ing  paydo  b o ‘lishi 
sababli  kom m unistik partiya o ‘z  mavqeyini  yo‘qotdi.  Yuz  m inglab  kishilarni 
birlashtirgan  «Q irg‘iziston»  dem okratik  harakati  m am lakat  suvereniteti  va 
bo zo r  islohotlarig a  d a ’vat  etdi.  U ning  ta ’sirida  Oliy  Kengash  1990-yil 
dekabrida suverenitet deklaratsiyasini qabul  qildi  va SSSRni  konfederatsiyaga 
aylantirishga  ovoz  berdi.
319


M oskvada  g ‘alaba  qozongan  D em okratik  Rossiya  bilan  yakdil  b o ig a n  
m illiy-liberal  va  dem okratlar  talabiga  ko ‘ra,  Oliy  Kengash  Q irg izisto n n in g  
siyosiy suverenitetini e ’ion qilishga va, hatto,  kompartiyani taqiqlashga m ajbur 
b o id i.  1991-yil  oktabrdagi um umxalq saylovlarida liberal-dem okrat, akademik
A. Akayev mamlakat  prezidenti etib saylandi.  U  «o‘tmish bilan bahslashmasdan 
oig‘a yurish»ga  d a ’vat etdi.
Q irg izisto n d a  davlatchilikning  shakllanishi  liberal-dem okratik  partiya 
va guruhlar o ‘rtasidagi kelishm ovchiliklar, Akayevning o ‘z «jamoa»si yo‘qligi 
ilgarigi  «nom enklatura»  va  yaqinda  tiklangan  kom partiyaning  islohotlarga 
shafqatsiz  qarshilik  k o ‘rsatishi  ham da  urug‘-aym oqlar  o ‘rtasidagi  raqiblik, 
hokim iyatning  suiiste’m ol  qilinishi va  korrupsiya sharoitida kuchaygan  m il- 
latlararo  m ojarolar  ta ’sirida  m urakkablashgan  edi.
A m m o  b a ’zi  re sp u b lik a la r  u c h u n   a n ’anav iy   b o i g a n   k o n fo rm istik  
(loqaydlik,  befarqlik)  ruhdagi  aholining  ovoz  berishi  oqibatida  1992-yil 
kuzidagi  Oliy  Kengash  saylovlarida  islohot  dushm anlari  —  sobiq  sovet- 
kom m unist  arbo blar  va  turli  u ru g ia rn in g   rahbarlari  ko‘pchilik  ovozga  ega 
b o iish d i.  Q ayta  tiklangan  kom partiya  qasd  olishga  harakat  qildi.  Ortga 
qaytish  xavfi  tu g ild i.
Shunga  qaram asdan,  1993-yil  may oyida oldinga qadam   q o ‘yishga,  ya’ni 
Oliy  Kengash  to m o n id an   yangi  konstitutsiyaning  qabul  qilinishiga  erishildi, 
erkinliklari  e ’tiro f etildi,  am m o  xususiy  m ulk  cheklab  q o ‘yildi.  Q irg izisto n  
um um xalq  saylovida  saylanadigan  prezidentli  va  ikki  palatali  parlam en t  — 
J o ‘qorg‘i  Kengesi  ega respublikaga aylandi.  Prezident oldida javobgar b o ig a n  
hukum at  parlam entga  b o ‘ysunadi.  M anilakat  poytaxti  nom i  Bishkek  deb 
o ‘zgartirildi.
1994  va  1995-yillardagi  referendum larda  konstitutsiyaga  hokim iyat  turli 
ta rm o q la rin in g   v azifaiarini  beigiiasn  va  u larn in g   o ‘zaro  m u n o sa b a tin i 
belgilovchi  tuzatishlar  kiritildi.
H u ku m atda  o ‘z  m ansabini  suiiste’m ol  qilish  hollaridan  xabar  topgan 
raqiblarning  tobora  kuchayib  borayotgan  hujum laridan  o ‘zini  him oya  qilish 
m aqsadida  A.  Akayev  1994-yil  boshida  preziden tg a  ishon ch  to ‘g ‘risida 
referendum   o ik a z d i  va  k o ‘pchilik  to m o n id an   q o ilab -q u v v atlan d i.  Kelasi 
yili  yana  prezident  etib  saylandi.
2000-yildagi  p arlam ent  saylovlarida  Akayevni  q o ilab -q uv vatlayo tg an - 
lar  k o ‘pchilik  o ‘ringa  ega  b o iis h d i  va  Prezidentga  ancha  xayrixoh  b o iib  
qolgan  k o m m u n istlar  m uvaffaqiyatga  erishishdi.  H uk um at  «A r-N apis» 
dem okratik  harakatidagi  Akayevni  tanqid  qiluvchilar  faolligiga  zarba  berib, 
uning  rahbarini  hibsga  oldi.  Bu  esa  om m aviy  noroziliklarga  sabab  b o id i  va 
vaziyatni  keskinlashtirdi.  A m m o Akayev  raqiblari  kuchsizlashgan  edi.  2000- 
yildagi  prezident  saylovlarida  unga  saylovchilarning  75  foizi  ovoz  berdi  va 
u  to ‘rtinchi  m arta  prezident  etib  saylandi.
Ijtim oiy-iqtisodiy  islohotlam i  am alga  oshirish  qiyinroq  kechdi.  1990- 
yildan  b o sh lan g an   ishlab  ch iq arish n in g   p asayish i,  ittifo q   m ark azin in g  
buyurtm a  va  investitsiyalari  to ‘xtagandan  so‘ng,  yanada  tezlashdi.
320


1995-yilda  m am lakatda  ishlab  chiqarish  hajm i  1990-yildagiga  nisbatan 
39  foizni  tashkil  etdi.  1991 — 1993-yillarda  Rossiya  F ederatsiyasi  texnik 
kreditlar taqdim   etgan  b o ‘lsa-da,  dotatsiyalarning to ‘xtashi  va  darom adning 
qisqarishi  budjetni  parchaladi  va  yirik  inflatsiyani  y anada  tezlashtirdi.  H u - 
kum atning  narxlar  o ‘sishini  t o ‘xtatishga  urinishlari  zoye  ketdi.  M aorif, 
so g liq n i  saqlash  va  ijtim oiy  t a ’m inot  tizim i  izdan  chiqdi.  Bu  ijtim oiy  va 
m illatlararo  m unosabatlarning  m urakkablashishi,  hokim iyatning suiiste’m ol 
qilinishi  va jinoyatchilikning  o ‘sishiga  olib  keldi.
1991-yildayoq  hukum at  XVF  ishtirokida  xo‘jalikni  davlat  tasarrufidan 
chiqarish  dasturini  ishlab chiqqan  edi.  N arxlarni  liberallashtirish  boshlandi, 
1993-yilda  esa  milliy valuta  —  som   m uom alaga  kiritildi.  Lekin,  hatto,  XVF 
yordami bilan  ham  inflatsiyani  pasaytirish va uning barqarorlashishiga erishila 
olm adi. 1998-yilga  kelib  davlat  q o ‘lida  uning  ilgarigi  m ulkining  atigi  5,6 
foizi  qoldi.  Bu  m ulkning  katta  qism i  korxonalar  xodim lari,  m enejerlar, 
xorijiy va m ahalliy investorlar ixtiyoriga o ‘tdi. Jah on banki  ishtirokida ishlab 
chiqarishni  m oliyalash  y o ig a   q o ‘yildi  va  banklar  tizim i  yaratildi.
1996-yildan  boshlab  ishlab  chiqarish  o ‘sa  boshladi,  1997-yilda  esa  huku- 
m at  islo h o tla rn in g   ik k in ch i  b o sq ich i,  y a ’ni  k o rx o n a la rn i  b o sh q arish  
sam aradorligini  oshirishga  qaratilgan  ishlarni  amalga  oshirish  boshlanganini 
e io n   qildi.  K o‘pgina  millatchilarga  qarshi  chiqib,  1991-yiIdagi  yer  to ‘g‘risi- 
dagi  qonunda  yer  nafaqat  qirgizlarga,  balki  barcha  Q irg izisto n   fuqarolariga 
tegishli ekanligi haqida yozilishiga erishildi.  Samarasiz foydalanilayotgan yerlar, 
ya’ni barcha haydalma yerlarning 50 foizi davlat fondiga aylandi.  Bu yerlardan 
qishloq  xo‘jalik  ishlab  chiqaruvchilar uchastkalarni  egalik  huquqlarini  m eros 
qoldirish  huquqi  bilan  50  yil  m uddatga  ijara  olishardi.  Bu  xususiy  xo‘jaliklar 
sonining  oshishi  va  m ustahkam lanishining  boshlanishi  b o id i.
Prezident  farm oniga  ko‘ra,  1996-yildan boshlab yem i  ijaraga olish, sotish 
va  garovga  berish  m um kin  b o id i.  Bu  yerga  bozor  m unosabatlarining joriy 
etilishi edi.  Ikki yildan so‘ng,  1998-yilda yerga xususiy m ulkchilik to ‘g ‘risidagi 
q o n u n   qabul  qilingandan  keyin,  uning  hajm ini  qisqartirish  va  egalari  d oi- 
rasini  cheklashlar  ishlab  chiqildi.  90-yillarning  ikkinchi  yarm ida  oziq-ovqat 
ishlab  chiqarishi  jo n lan a  boshladi,  am m o   ko‘pchi!ik  aho lining   turm ush 
darajasi  deyarli  yaxshilanm adi.
M am lak at  uchun  n ih o y atd a  z a m r  b o ig a n   rus  m utaxassislari  va  yer 
egalarining  k o ‘chib  ketishlarini  to ‘xtatish  m aqsadida  P rezident  rus  tilining 
m illatlararo  so ‘zlashuv  tili  deb  ta n   olinishiga  ham da,  eng  avvalo,  Rossiya 
m adaniyati  va  fani  yutuqlarini  o ‘rganish  m aqsadida  Slavyan  universiteti- 
ning ochilishiga erishdi.  M am lakat  barcha fuqarolarining  yerga  egalik qilish 
huquqining  e ’tiro f etilishi  uni  m slarga,  o ‘zbeklarga  ham d a  boshqa  m illat 
vakillariga  berishga va bu  bilan  ko‘pgina  m ojarolarni b a rta ra f etishga im kon 
berdi.  M illatchi ekstrem istlar va  islom aqidaparastlarining m illatlararo nizolar 
u ru g in i  sochishga  b o ig a n   urinishlari  b arta raf qilindi.  M am lakatni  xalqaro 
m ojarochilardan  him oya  qilish  m aqsadida  qurolli  ku chlar barpo  etildi.  U lar 
tez-tez  ro ‘y  berib  turgan  islom   aqidaparastlari  to ‘da!ari  hujum larini  qayta-
2 1

Download 12,93 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   274   275   276   277   278   279   280   281   ...   334




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish