Tashqi siyosat
82
AQSH dunyodagi eng buyuk davlatga aylangan bir davrda, tabiiyki, u
dunyo siyosatidan chetda tura olm as ham edi. A Q S H ning Birinchi jah on
urushida qatnashishi izolatsionizm ga uzil-kesil chek q o ‘ydi. Birinchi jah o n
urushi tugagach, A Q SH ja h o n siyosiy xaritasini qay ta q u rish n in g faol
ishtirokchisi b o iish g a urinib ko‘rdi. C h u n o n ch i, u Versal — V ashington
tizim ini yaratishda faol qatnashdi. Uning q a t i y talabi bilan M illatlar Ligasi
ustaviga Versal shartnom asi m atni q o ‘shildi.
Ayni paytda Buyuk Britaniya va Fransiya A Q S H ning dunyoda, xusu-
san, Y ev ro p ad a g egem onligi o ‘rn atilm aslig i u c h u n b a rc h a c h o ra la rn i
k o ‘rdilar. X ususan, V ersal sh a rtn o m a si, B uyuk B ritan iy a va F ran siy a
m anfaatlarini ko‘proq aks ettirganligi shu bilan ham izohlanadi.
B undan tashqari, Parij sulh konferensiyasi U zoq S harqda Y aponiya
mavqeyini ham m ustahkam ladi. Bular A Q SH tashqi siyosatining am aldagi
m uvaffaqiyatsizligi edi. S h u n in g u c h u n ham A Q SH K ongressi Versal
shartnom asini tasdiqlamadi. AQSH Yevropadagi ta ’sirini saqlab qolish uchun
1921 -yilda G erm aniya bilan alohida tinchlik sh artn om asini im zolashga
m uvaffaq b o id i.
AQSH T inch okean havzalarida o ‘z m avqeyini m ustahkam lash niyatida
prezident U. G arding (1921 — 1923) talabi bilan 1921 -yilda Vashington kon-
ferensiyasini chaqirishga erishdi. Bu konferensiya qarorlari haqidagi 1 - 2 -
paragrafda aytib o ‘tildi.
A Q SH kuchaya borgan sari, boshqa buyuk davlatlarni ja h o n bo zo rlari-
da ta ’qib eta boshladi. X ususan, Buyuk B ritaniyaning M arkaziy va Janubiy
A m erik a b o zo rid a g i o ‘rniga zarb a b erd i. M asa la n , 1913— 1 92 7-y illar
o ra lig id a Buyuk B ritaniyaning bu m intaqa davlatlari im portid a ulushi 25%
d an 16% ga tushib qoldi. A Q S H n in g ulushi 24% d an 38% ga ortdi.
A Q S H n in g Jan u b iy A m erika d avlatlariga jo y lash tirg an sarm oyasi esa 13
b aravar k o ‘paydi.
T o ‘g‘ri, Lotin Amerikasi davlatlarining V atanparvar kuchlari A Q S H ning
bu m a m la k a tla rn i a so ra tg a so lish ig a b e fa rq q a ra b tu rm a d ila r. U la r
im koniyatlari darajasida qarshilik k o isa td ila r.
P rezident K. Kulij (1923— 1929) davrida Lotin Am erikasi xalqlarining
m illiy -o zo d lik kurashlari ayovsiz b ostirildi. 1928-yilga kelganda Lotin
A m erikasining 20 d avlatidan 14 tasi A Q S H ga m oliyaviy q aram b o i i b
qoldilar. Shu tariqa g ‘arbiy yarim sharda A Q SH sarmoyasi tan h o hukm ronlik
qila boshladi.
AQSH hukm ron doiralari faqat Lotin Am erikasi davlatlarini asoratga
solish yoki ularning ichki ishlariga aralashish bilan cheklanib qolm adi. AQSH
G ‘arbiy Yevropani ham o ‘z moliyaviy t a ’sirida saqlab turishga zo ‘r berib
urindi. B unda «D aues rejasi» ga (1924-y.) katta um id b o g ia d i. Bu reja
G erm an iy a harbiy qudratini am alda qayta tikladi. G erm an iy a qudratini
qayta tiklashdan m aqsad Buyuk Britaniya va Fransiyaning Yevropada haddan
tashqari qudratli davlatga aylanishlariga y o i q o ‘ym aslik edi.
83
1927-yilning m art oyida A Q SH harbiy-dengiz kuchlari Xitoyga qarshi
harbiy intervensiyada ishtirok etdi va shu yilning aprelida C h an Kayshi
am alga oshirgan davlat to ‘ntarishini q o ‘llab-quw atladi.
Prezident G . G uver davrida (1929— 1932) A Q SH ning harbiy xarajatlari
yildan yilga o ‘sib bordi. X ususan, 1929-yilda A Q SH ning harbiy xarajatlari
Fransiya va Y aponiyaning birgalikdagi harbiy xarajatlaridan k o ‘p b o ‘ldi.
Sovet davlatini tan olm aslik siyosati davom ettirildi. AQSH G erm an iya
iqtisodiy qudratini yanada tiklash siyosatini davom ettirdi. C hu no nch i, 1929-
yilda D aues rejasini «Yung rejasi» bilan alm ashtirishga erishdi. Bu reja
G erm aniyaning reparatsiya to ‘lash shartlarini yanada yengillashtirdi.
U zoq Sharq va Tinch okean havzasida AQSH — Yaponiya m unosabat-
lari keskinlashib bordi. A Q SH Buyuk B ritaniya harbiy-dengiz flotining
yetakchi mavqeyini yo‘qqa chiqarish uchun ham m a choralarni k o ‘rdi. 1930-
yilga kelib am alda bunga erishdi ham . Shu yil L ondonda o ‘tkazilgan va
dengiz masalasini m uhokam a qilgan konferensiya ikki davlat harbiy-dengiz
floti bir xil qudratga ega b o ‘lishi t o ‘g‘risida q aror qabul qildi.
1930-yilda AQSH tashqi savdoda im port tovarlar uchun katta boj to ‘lovi
joriy etdi. Bu esa uning boshqa buyuk davlatlar bilan o ‘zaro m unosabatlarini
yanada sovuqlashtirdi. 1932-yilda b o ‘lib o ‘tgan L ozanna konferensiyasi
A Q S H n in g q a t’iy q o ‘lla b -q u w a tla sh i tufayli G e rm an iy an i rep aratsiy a
to ia s h d a n am alda ozod etdi. Bu esa G erm aniya harbiy q udratining tikla-
nishiga xizm at qildi.
F. Ruzvelt davrida (1932— 1945) A Q S H ning xalqaro mavqeyi yanada
m ustahkam landi. 1933-yil 16-noyabrda AQSH Sovet davlatini tan oldi va
u bilan diplom atik m unosabat o ‘rnatdi. Lotin Amerikasi xalqlari k o ‘z o ‘ngida
AQSH o ‘zining bu m intaqadagi tashqi siyosatining tub m ohiyatini niqoblash
m aqsadida «yaxshi q o ‘shnichilik» shiorini e ’lon qildi.
A Q SH G erm aniya va Y aponiyaning agressiv rejalariga qarshi xalqaro
to ‘siq q o ‘yish borasida am alda jiddiy harakat qilm adi. A ksincha, 1935-
yilda AQSH Kongressi «Betaraflik to ‘g‘risida» qonun qabul qildi. Q onun
prezidentga urushda qatnashayotgan tom onlarga qurol sotishni taqiqlash
huquqini berdi. Biroq G erm aniya va Italiya urushuvchi davlatlar ro ‘yxatiga
kiritilm agan edi. Shuning uchun ham ular A Q SH dan qurol sotib olishlari
m um kin edi. A ksincha, agressiya qurbonlari b o ig a n Efiopiya va Ispaniya
A Q S H dan qurol sotib olish va qarz olish huquqlaridan m ahrum etilgan
edi.
A Q S H ning betaraflik siyosati am alda G erm aniyaning kuchayishini va
yangi urush o ‘ch o g ‘iga aylanishini ta ’m inladi.
Shunday qilib, ikki jah o n urushi o ra lig id a AQSH dunyodagi eng boy
davlatga aylandi. «Ford», «Jeneral M otors», «D yupon», « P o ia t tresti» kabi
gigant kom paniyalar yanada kuchaydi. D unyoning ko‘p joylarida o ‘z ta ’si-
rini o ik a z d i. « B o iib tashla, hukm ronlik qil» prinsipiga am al qildi. Boylik
orttirish m aqsadida urushlarni qoilab-quvvatladi. M a ’naviy tubanlikka ketdi.
84
Do'stlaringiz bilan baham: |