Tojikiston Respublikasi
Eng baland to g ia rd a joylashgan, aholi turm ush darajasi eng past, lekin
tabiiy resurslarga boy respublika — T ojikistonda m ustaqillikka erishish
fuqarolik urushi tufayli ancha m urakkablashdi. TojiklarTojikiston aholisining
59 foizini, o ‘zbeklar — 23 foizni, m slar — 10 foizni tashkil etishardi. Shimoliy
va janubiy viloyatlar jam oalari, T o g ii Badaxshondagi kam sonli aholi o ra-
sida va sovet hokim iyati boshqaruv organlarini qam rab olgan urug‘-ay -
m oqchilik aloqalari voqealarga katta ta ’sir k o is a td i.
70-yillardan boshlab q o ‘shni Afg‘oniston va Erondagi voqealar islom
ta rg ib o ti faollashuviga olib keldi. O shkoralik e io n qilinishi bilan ruslash-
tirishga va kom partiyaning yakka hokim ligiga qarshi chiqishlar boshlandi.
1989 ham da 1990-yillarda D ushanbe va boshqa joylarda o ‘zbeklar, m slar
va m am lakatga kirgan qochoqlarga nisbatan noroziliklar b o iib turdi. Til va
m adaniyatning tiklanishi ham da respublikaning SSSR tarkibidagi suvere-
nitetini talab qilgan m illiy-dem okratik harakat «Rastoxez» — «Uyg‘onish»
m ashhu r b o id i. 1991 -yilda radikal dem o k ratlar tub o ‘zgarishlarni talab
qilgan D em okratik partiyani tuzishdi. Shu bilan bir qatorda, m usulm on
jam o alar kuchaydi, m asjidlar qurildi. Islom tiklanish partiyasi («Partiyai
Vahdati Islom ») sezilarli obro‘ga ega b o id i va islom aqidaparastlari guruhlari
paydo b o id i.
Qayta qurish kom partiya tarkibida kelishmovchiliklarga olib keldi. Kutish
pozitsiyasini egallagan partiya rahbariyati Oliy Kengash to m o n id a n tojik
tilin in g d a v la t tili, deb e i o n q ilin ish ig a rozi b o i d i , a m m o b o sh q a
o ‘zgarishiarga to ‘sqinlik qildi. 1990-yil fevralida D ushanbedagi hukum atga
qarshi om m aviy nam oyishlarga qurolli kuchlar safarbar qilindi va o ‘nlab
kishilar h alok b o id i.
Islo m ch ilar va dem okratlarning raqiblari m ahalliy u m g ia r va ularning
qurollangan dastalari rahbarlarini birlashtirgan Xalq frontini tashkil qilishdi.
U lar tashabbusni o ‘z q o ila rig a olib, m am iakat shim oli — X o‘ja n d shahrida
Oliy K engash chaqirishga erishishdi. O liy K engash raisi etib m ahalliy
325
yetakchilardan biri — I. R ahm onov saylandi va yangi hukum at tuzildi. Bu
yangi hukum at Afg‘onistondagi uning dushm anlariga yaqin b o lg a n islom -
c h ila r n in g k u c h a y is h id a n ta sh v ish g a tu s h g a n R o ssiya F e d e ra tsiy a si
tom onidan qollab-quvvatlandi. D ushanbeda joylashtirilgan Rossiyaning 201-
m o to o ‘qchi diviziyasi yordam i bilan xalq fronti otryadlari 1992-yil dekabrida
D ushanbeni q o ‘lga oldi va 1993-yil bahorigacha m am lakatning katta qismini
o ‘z nazorati ostiga o ‘tkazdi.
Islom tiklanish partiyasi va dem o k ratlar to m o n id an tashkil qilingan
Birlashgan m uxolifat Afg‘oniston ham da E ronda tayanch topdi. U ning
otryadlari T ojikistonda h arak atd a b o ‘ldi. B utun m am lakatni shafqatsiz
fuqarolik urushi qam rab oldi. M uxolifatga yon bosgan afg‘on m uhojirlari
ham bu urushga aralashib turdi. Jinoiy guruhlar tartibsizliklardan foydala-
nib, giyohvand m oddalarni yetishtirish va yetkazib berish bilan m ashg‘ul
b o ‘ldi.
M uxolifatning qarshiligiga qaram asdan, 1994-yiida hukum at o ‘tkazgan
referendum d a 1. R ahm onov tak lif qilgan konstitutsiya m a ’q ullandi. U
Prezident etib saylandi. Parlam ent — Majlisi Oliy saylovlari ham o ‘shanda
boshlanib, 1995-yil fevraligacha davom etdi. Saylovni hu ku m at nazorat
qilib bordi va Prezidentga yetarlicha xayrixoh b o ‘lgan hukum at tuzildi.
I. Rahmonov muxolifatni tor-m or qilishga intilar va uning yetakchilari
bilan m uzokaralar olib borishga qarshilik qilardi. 0 ‘z pozitsiyalarini kuchaytirib,
u ijro etuvchi hokimiyatga egalik qildi, davlat apparatini shakllantirdi, xalq
armiyasi va o ‘z gvardiyasini tuzdi. Tarkibidajiddiy partiyalar bo‘lmagan, am m o
kelishmovchiliklarga sabab b o ‘lgan Xalq fronti tarqatib yuborildi.
I. R ahm onov nafaqal davlat sektorini, balki xususiy ishlab chiqarish
se k to rin i ham q o ‘lla b -q u v v a tla sh , a g rar is lo h o tla r o ‘tk a z is h , xorijiy
investitsiyalarni jalb qilish va boshqalarni ko‘zda tutgan iqtisodiyotni tiklash
dasturini taqdim etdi. Buni am aliyotda qoilab-q u v v atlash m aqsadida Xalq-
dem okratik partiyasi tuzilgan edi.
I. R ahm onov hukum ati m am lakat oltin zaxirasining bir qism ini garovga
q o ‘yib, Rossiya Federatsiyasining m am lakatdagi eng yirik G E S lar, eng
zam onaviy qudratli alum iniy zavodi va bir q ato r iqtisodiy obyektlarning bir
qismiga egalik qilish huquqini e ’tirof etdi. Dushanbedagi Rossiyaning 201-
diviziyasi hokim iyat barqarorligini ta in in la b turdi. Rossiya chegarachilari
m am lakatning janubiy chegaralarini qo ‘riqlashm oqda edi. Rossiyalik m uta-
xassislar Tojikiston qurolli kuchlari va chegarachilarini o ‘qitishdi.
Korrupsiya, o ‘ziga erk bergan harbiylarning bedodligi, eng asosiysi —
xorijdagi harbiy bazalarga tayanib, to ‘xtam asdan qarshilik ko‘rsatayotgan
muxolifat siyosiy barqarorlikka ham , iqtisodiy barqarorlikka ham erishishga
yo‘l q o ‘ymadi.
Bu hol I. R ahm onovni BM T, Y EX H T va Rossiya Federatsiyasi ishtiro-
kida 1994-yilda m uzokaralarni boshlash va Birlashgan m uxolifat rahbari
S. A. N uri bilan urushni to ‘xtatish haqidagi bitim ni im zolashga m ajb u re td i.
Iqtisodiyotni tiklash dasturini am alga oshirishga im koniyat paydo b o id i.
326
B itim b ir n echa m arta buzildi. A m m o m uxolifatga A fg‘o n isto n d a n
yetkazilib turgan yordam susaydi, u yerdagi ittifoqchilarga toliblar zarba
berdi. Bu urush 1997-yilgacha davom etdi. U nd a 300 m ing kishi halok
b o ‘ldi va 100 ming kishi nom -nishonsiz yo ‘qoldi. M illionga yaqin aholi
q o ‘shni m am lakatlarga ko‘chib o ‘tdi. K o ‘pgina qishloqlar, aholi istiqom at
qiladigan jo y lar va korxonalar xarobaga aylandi. M oddiy zarar 7 m lrd
dollam i tashkil etdi. 1997-yilda Tojikistonda ishlab chiqarish hajm i um shd an
oldingi ko‘rsatkichning 28 foizini tashkil etdi. N ihoyat, 1997-yilda m uxoli-
fat va uning qurolli kuchlarining qonuniyligi tan olinib, uning vakillari
koalitsion hukum at tarkibiga kiritilgandan so‘ng siyosiy barqarorlikka erishildi.
Siyosiy barqarorlik sari q o ‘yilgan bu m uhim qadam Tojikistonga xalqaro
tashkilotlardan 100 m ln dollardan ortiq kredit olishga va boy m am lakatlardan
investitsiyalarni jalb qilishga im kon berdi. Bu tufayli iqtisodiyotning tiklani-
shi va yangilanishi, ish bilan ta ’m inlanishning (bandlikning) kuchayishi va
ah o li ahv o lin in g q ism an yaxshilanishi b o sh lan d i. 1998-yildan boshlab
hukum at X alqaro Valuta Fondi va Jah o n banki hom iyligida qashshoqlikka
qarshi kurash dasturini am alga oshirib kelm oqda. M am lakat eng yaxshi
jihozlarni olib kelish va investitsiyalami jalb qilish m aqsadida paxta, alum iniy
va boshqa qim m atbaho m ateriallarni eksport qiladi.
2000-yil fevralida Tojikistonda barcha partiyalar ishtirokida parlam ent
saylovlari b o ‘lib o ‘tdi. I. R ahm onov saylangan parlam ent — Majlisi Oliyni
«M illiy totuvlik parlam enti» deb atagan b o ‘lsa-da, Y EX H T kuzatuvchilari
saylovga hukum at aralashganligi haqida guvohlik berishdi. M utlaq k o ‘pchilik
o ‘rin Xalq d em okratik partiyasiga nasib etdi. Ikkinchi o ‘ringa S SSR ni
qayta tiklashga urinayotgan kom partiya chiqdi.
M urosaga kelm aydigan islom m uxolifati qurolli otryadlari m ag‘lubiyat-
ga uchram oqda. Shunga qaram asdan, Tojikiston va Rossiya Federatsiyasining
ko‘p rahbarlari fikriga ko‘ra, Rossiya q o ‘shinlarining olib ketilishi kutilm agan
oqibatlarga olib kelishi m um kin edi.
M am lakat hud udida afg‘o n lard an yordam olayotgan va 0 ‘zbekiston
h a m d a Q irg ‘izisto n g a b o stirib k ira y o tg a n islo m a q id a p a ra s tla rin in g ,
giyohvand m od dalar savdosi bilan shu g‘ullanuvchilarning baza va aloqa
kom m unikatsiyalari mavjud.
Tojikiston hukum ati Rossiya Federatsiyasi bilan yaqin ittifoq tuzishga
tayanadi, 0 ‘zbekiston, Q irg‘iziston va Q ozog‘iston bilan ham korlik qiladi.
T ojikiston — M D H a ’zosi, fuqarolik um sh id an keyin k o ‘p m am lakatlar
bilan ham korlikni rivojlantirm oqda. Shanxay H am korlik T ashkilotida ish-
tirok etadi.
Xulosa qilib aytganda, M H D m am lakatlari tarixan qisqa m ud datda bir
tuzu m d an ikkinchi tuzum ga o ‘tishda, b o zo r iqtisodiyoti m unosabatlarini
vujudga keltirishda xilm a-xil qiyinchiliklarni boshdan kechirdilar. U larning
b a ’zilarida bu m uam m o qism an hal b o is a -d a , b a ’zilarida h am o n davom
etm oqda. U shbu m uam m olar deyarli barchasida bir xil b o iib , quyidagilardir:
327
— ijtim oiy-siyosiy hayotni b arq aro rlash tirish , m am lak atd a h uquqiy
dem okratik davlat tuzish;
— bozor iqtisodiyotining uzluksiz ishlaydigan chinakam m exanizm ini
yaratish;
— aholini ish bilan ta ’m inlash, ularning norm al yashashi uchun sharoit
yaratish;
— dunyo ham jam iyatida m ustahkam o ‘rin egallash;
— m am lakat xavfsizligini ta ’m inlash, turli terroristik, diniy-ekstrem istik
guruhlardan xoli b o ‘lish, ular xavfini b arta raf qilish;
— ekologiya tangligi, yerni asrash, toza suv m uam m olari va boshqalar.
Do'stlaringiz bilan baham: |