Turkmaniston Respublikasi
T urkm aniston — aholisi eng kam b o ‘lgan M arkaziy Osiyo respublikasi
edi. 0 ‘sha v aq tlard a uning boy n eft-g az k o n larin in g (b u tu n d u n y o d a
aniqlangan gaz zaxiralarining u ch dan bir qism i) qazilishi endi boshlangan,
haydaladigan yerning 70 foizida esa paxta yetishtirilar edi. B archa qazib
olish va ishlab chiqarish federal m arkaz u chun xizm at qilardi, m arkaz esa
aholining yashashi (tirik qolishi) uchungina zaxiralar berardi. Bu aholining
70 foizini tashkil etuvchi turkm anlar ham da ruslar, o ‘zbeklar va boshqa
m illat vakillarining a n ’anaviy befarqligi (konform istligi) va passivligini yana
chuquriashtirardi. Faqatgina 1989-yilda A shxabodda birinchi masjid qurildi,
noroziliklar nam oyon b o ‘ldi. Til va m adaniyatni tiklash, iqtisodiy m usta-
qillikka erishish uchun kurashuvchi h arakatlar paydo bo ldi. A m m o bu
yerda kom partiya rahbariyati oshkoralikni boshqarib turar, «norasm iy ele-
mentlar» rivojlanishiga to ‘sqinlik qilar va islohotlam ing yo‘nalishi, m uddatlari
ham da k o ia m in i belgilab berardi.
Respublika suvereniteti to ‘g‘risidagi deklaratsiya Oliy Kengash tom onidan
1991-yil av g u stid a q ab u l q ilin d i. O liy K eng ash k o m p a rtiy a ra h b a ri
S. N iyozovni rais etib sayladi. SSSR am alda parchalanib b o ig a n id a n so ‘ng,
1991-yil oxirida referendum asosida T urkm aniston m ustaqillikka erishdi va
um um xalq saylovlarida N iyozov uning Prezidenti etib saylandi. «Biz o ‘ziga
xos yangi jam iyat quram iz va unga o ‘z y o iim iz bilan boram iz», — degan
edi N iyozov o ‘z y o ii haqida.
P rezident tu rk m an a n ’an alarin in g tik lan ishin i q o ila b -q u v v a tla d i va
k o ‘pchilikka za rar yetkazm asdan islohotlarni am alga oshirish va yaqin
k e la ja k d a Ir o q h u ju m id a n q u tq a r ilg a n d a n k ey in m a s h h u r b o i g a n
Q uvaytdagidek um um iy farovonlikni v a’da qildi. Bu aholini o ‘ziga rom
qilar va u m id uyg‘otardi.
322
Millatlararo mojarolar, tarqoq liberal va dem okratik guruhlam ing chiqishlari
9 0 -y illarn in g b oshida bostirildi, u larn in g rahb arlari hibsga o lin d i yoki
m uhojirlikka ketishdi.
1992-yilda yangi konstitutsiya qabul qilinishi bilan hokim iyat yanada
m ustahkam landi. U m um xalq saylovlarida saylanadigan prezident nihoyatda
keng vakolatga ega b o ‘ldi va hokim iyatning har bir tarm og‘iga boshchilik
qildi. Q onun chiqarish Majlis — saylanuvchi parlam entga topshirildi. A m m o
qarorlarni qabul qiluvchi oliy vakillik org ani X alq m aslahati b o ‘ldi. U
P rezident to m o n id a n b oshqarilar h am d a h u k u m at boshlig‘i va a ’zolari
h u q u q n i h im o y a q ilish o rg an lari va v ilo y at ra h b a rla rid a n ib o ra t edi.
M am lakatda Niyozov boshqarayotgan yagona partiya — D em okratik partiya
qoldi. A holini birlashtirish uchun am nistiya (um um iy afV) e ’lon qilindi,
keyinchalik esa o ‘lim jazosi bekor qilindi.
Konstitutsiya qabul qilingandan keyin saylovchilaming 99,5 foizi Niyozovni
prezidentlikka qayta saylash, u ko‘rsatgan nom zodlarni majlisga saylash uchun
ovoz berdilar. Keyinchalik, bundan ham muvaffaqiyatliroq o ‘tgan referen-
dum da N iyozovning vakolatini oshirish m a’qullandi va u T urkm anboshi
ham da turkm anlar otasi, degan unvonga ega b o ‘ldi, 2000-yilda esa majlis
uning hokim iyatining muddatsizligi to ‘g‘risidagi qonun qabul qildi. T urk-
m anboshining portret va so‘zlari ham m a joyda paydo b o ‘ldi, ko‘chalar, kor-
xonalar va shaharlar uning nom iga q o ‘yildi, poytaxtda uning ulkan, doim
quyosh tom onga burilib turuvchi haykali o ‘rnatildi. Farovonlik to ‘g‘risidagi
rejalari u c h u n uni h am m a jo y d a — b o la la r b o g ‘chasid an to rtib X alq
maslahatigacha ulug‘lar edilar. Hatto, uning obro‘siga va xalqning unga b o ig an
m uhabbatiga shubha qilish Turkm aniston uchun zarar, deb baholanar edi.
N ihoyat, uning tom ondan odam larning hayot norm alarini m ustahkam lash
uchun ishlab chiqilgan, ham m a uchun majburiy b o ig a n «Turkm anlam ing
m a’naviyat kodeksi» qabul qilindi. T urkm anboshi tuzum i m ustabid (totalitar)
xarakterga ega b o id i va siyosiy barqarorlikni kafolatladi.
Va’da qilingan farovonlikka erishish ancha qiyin b o ‘lib chiqdi. M am lakat-
dagi ijtim oiy-iqtisodiy ahvol o g i r edi. Rossiyadan olingan kreditlar tezda
qadrsizlandi. G az va paxtani Rossiya ham da M D H niiig boshqa davlatlariga
sotish na dollar, na yangi texnologiyalar keltirdi. G az qazib olish va paxta
yetishtirish, ularni yetkazib berishni ko ‘paytirish ham da ular evaziga dollar
olish jud a qiyin kechdi. Aholiga oziq-ovqat va boshqa m ahsulotlar yetishm as
edi. Pensiya va oyliklarni to ia s h kechikardi. Ayanchli statistik m a ’lum otlar
e i o n qilinm as edi.
1992-yildan boshlab hukum at sanoatni rivojlantirish va bozor m unosabat-
larining iqtisodiy poydevorini yaratishga qaratilgan «B arqarorlikning 10 yili»
dasturini qabul qildi. 1993-yilda milliy valuta — m anat joriy qilindi. Uning
qiym ati ham da narxlar hukum at to m o n id a n belgilanar edi. Xorijiy valuta
bilan m uom ala qilish taqiqlangan edi.
Boy m am lakatlarning hukum atlari T urkm anboshi rejimini m a ’qullam a-
salar-da, undagi barqarorlik, m am lakatning tabiiy boyliklari va arzon ishchi
323
kuchi ham da hukum atning bozor iqtisodiyotiga intilishi turkm an paxtasi va
gazini sotib olishning kengayishiga, rejimga kreditlar berilishi va xo'jalikka
investitsiyalar q o ‘yilishiga yordam berdi. Eksportdan kelgan m ablag‘lar va
kreditlami hukum at undirm a va to ‘qimachilik sanoatiga sarflar edi. Bu sohalar
uchun eng yangi texnologiya ham da jihozlar sotib olindi. 90-yillarning ikkin-
chi yarmida gaz va neft qazib olish o ‘sa boshladi va paxtaning asosiy qismi
yangi korxonalarda qayta ishlana boshladi, bozorga to ‘qimachilik mahsulotlari
chiqarila boshlandi. Ishlab chiqarishning o ‘sishi t o i a bandlikni ta ’minladi.
H ukum at iqtisodiyotni davlat tasarrufidan chiqarishga shoshilm adi. Neft
va gaz, p axtanin g sotilishi ham d a qayta ishlanishi, transport va uy-joy
xo‘jaligi, ishlab turgan ham da qurilayotgan barch a katta va o ‘rta korxonalar
duvlat ixtiyorida edi. 1996-yilga kelib nodavlat sektorga yalpi ichki m ahsu-
lotning atigi 7,7 foizi to ‘g‘ri keldi. 2000-yilda yalpi ichki m ahsulot 14 foizga
oshdi, uning beshdan bir qismi gaz eksportiga to ‘g ‘ri keldi.
1993-yilda qabul qilingan yerga m ulkchilik to ‘g ‘risidagi q onun asosida
har bir fuqaro 50 gektargacha yer olishi va yana 500 gektar yoki u nd an
ko‘proq yerni ijaraga olishi m um kin edi. 5 yil m uddat o ig a n d a n so‘ng yer
egasi — neyhan tom o n id an olingan yer uning m ulkiga aylanar edi, am m o
u yemi sotish yoki birovga berishga haqqi yo‘q edi. Bu islohot 10 yil muddatga
m oijallan g an d i.
H ukum at «Yangi qishloq» va «G ‘alla» dasturlarini am alga oshirdi. Ularga
ko‘ra, qishloq aholisi yashash sharoitini yaxshilash va g‘alla yetishtirishni
oshirishga m ablag1 ajratilardi. H ukum at qishloq aholisi turm ush darajasi
yaxshilandi, deb hisobladi. G ‘alla yetishtirish sezilarli darajada o ‘sdi. Butun
qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi m am lakat yalpi ichki m ahsulotining 20
foizidan k o ‘pro g ‘ini berm oqda.
T urkm anistonning iqtisodiy va m adaniy dasturi qabul qilindi.
Prezident v a;da qilgan um um iy farovonlikka m sbatan uyg‘ongan va oshib
borayotgan shubhalarni tarqatish uchun hukum at 90-yillarning ikkinchi
yarmida tuz, elektr energiya, gaz va suvni bepul deb e i o n qildi, non, o ‘simlik
y o g i, jam o at transporti va m aishiy xizm atlarga esa past, ram ziy narxlarni
belgiladi. O z iq -o v q a tn in g b o sh q a tu rla ri h a m d a b o sh q a m a h s u lo tla r
kartochkalar bilan tarqatila boshlandi. A m m o, odatdagidek, bepul, arzon
va kartochkalar bilan tarqatiladigan m ahsulot tanqis edi, ularni olish uchun
navbatlar paydo b o ia rd i. Buning ustiga aholi o ‘sish darajasi oshdi.
2006-yil dekabrda Prezident S. Niyozov vafot etdi. 2007-yil fevraldagi saylovda
G. Berdimuxamedov Prezident etib saylandi. Turkm anistonning tashqi siyosati
uning mustaqilligini mustahkamlash va dunyo bozoriga tabiiy gazning yirik
zaxiralarini chiqarish yoilarini izlashga qaratilgan edi. Mustaqillikka erishilgan-
dan so‘ng m am lakatning neytraliteti (betarafligi) e io n qilindi va amalga oshirib
kelinmoqda. M D H tarkibida bo iish Rossiya Federatsiyasidan yordam olishga
im kon berdi. Ayniqsa, milliy qurolli kuchlar yaratilgunga qadar, Rossiya
Federatsiyasi Turkm aniston chegarasini himoya qilishi va qurol bilan yordam
berishini aytish m um kin. M D H doirasida Turkm aniston H am do‘stlik a ’zolari,
324
avvalo, Rossiya Federatsiyasi, Ozarbayjon, Gruziya, Ukraina bilan ikki tom on-
lam a m unosabatlam i rivojlantirmoqda. 2005-yilga kelib betaraflikka to ‘la am al
qilish uchun Turkm aniston M D H tarkibidan chiqdi.
T urkm aniston Osiyo iqtisodiy ham korlik tashkiloti, ayniqsa, Turkiya,
E ron va Afg‘oniston bilan yaqin ham korlik qiladi. T urkm an gazining bir
qism ini Rossiya Federatsiyasi orqali U krainaga yetkazib berish to ‘g‘risida
kelishib olindi. B undan qoniqm agan respublika hukum ati Kaspiy orqali
O zarbayjon, G ruziya, Turkiyaga va Afg‘oniston orqali Pokiston, XXRga
gazni eksport qilish u chun gaz quvurlari qurilishida qatnashm oqda.
A holining huquq va erkinliklari biroz cheklanishiga qaram asdan, o ‘zining
m ustahkam ligi tufayli T urkm anboshi rejim i boy m am lakatlar va xalqaro
tashkilotlarning moliyaviy yordam ini olishga muvaffaq b o ‘ldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |