E. Z. Nuriddinov n izom iy nom LI tdpu «Xorijiy m am lakatlar tarixi»

Ukraina  Respublikasi
A holi  soni  va sanoat salohiyati b o ‘yicha  SSSR da  ikkinchi  o i i n d a   turgan 
U k rain ad a  m illiy  h arak atlar  B oltiqbo‘yiga  nisbatan  k ech ro q   boshlandi. 
A m m o bu harakat ch uqur tarixiy ildizga ega b o iib ,  hech  q ach o n  tugam agan 
va,  ayniqsa,  g ‘arbiy h ududlarda  Belorussiyadagiga  nisbatan  an ch a  kuchliroq 
edi.  Q ayta  qurish  va  oshkoralik  yillarida  ruslashtirishga  qarshi  chiqqan 
dissidentlar  faollashdi,  m am lakat  mustaqilligi  uchun  kurashuvchi  natsio- 
nalistlar,  y a’ni  m illiy-ozodlik  harakati  qatnashchilari  och iq   faoliyat  yurita 
boshladi.  U lar  tuzgan  eng  o b r o ii  tashkilot  I.  D roch  va  V.  C hernovillar 
boshchilik  qilgan  U kraina  Xalq  harakati  (Rux)  edi.
Qariyb  73  foizi  ukrainlardan  iborat  b o ig a n   aholi  konform istik  ruhda 
em as  edi.  A m m o  1989-yilning  bahoridagi  SSSR  Xalq  deputatlari  syezdida 
qatnashgan  U krain a  vakillarining  k o ‘pchiligi  SSSR ni  so ‘zsiz  saqlab  qolish
303

---

tarafdori  b o iib   chiqdilar.  Faqatgina  oktabrga  kelib  Oliy  rada  (O R )  ukrain 
tilini  davlat  tili  deb  e i o n   qildi.  1990-yilda  Oliy  radaga  b o ig a n   saylovlarda 
o ‘rinlarning  choragini  Rux  tom o n id an   tuzilgan  dem okratik  blok  egalladi. 
U ning  tashabbusi  bilan  O R   1990-yil  yozida  U kraina  suverenitetini  e i o n  
qildi  va  Kiyevda b o iib  o ‘tgan  son-sanoqsiz  om m aviy nam oyishlardan  so‘ng 
kom m unistlardan  b o ig a n   bosh  vazirni  vazifasidan  chetlashtirdi.  O R   raisi 
natsional-dem okratlardan  b o ig a n   L.  Kravchuk  b o id i.  1991-yil  avgustida 
O R  U kraina  m ustaqil  boig an lig in i  e i o n   qildi  va  bunga  qarshilik  ko‘rsatgan 
kom partiyani taqiqladi.  Kuzda oz sonli  millatlarga  m illiy-m adaniy muxtoriyat 
huquqi  berildi.  I9 9l-yil  dekabrda  b o iib   o ‘tgan  um um xalq  referendum ida 
fuqarolarning  80  foizidan  ko‘prog‘i,  jum ladan,  aholining  22  foizini  tashkil 
etgan  ruslarning  ko‘pchiligi  ham   m am lakat  mustaqilligi  uch un   ovoz  berdi. 
K o n stitu tsiy ag a  o ‘zg a rtirish la r  k iritilish i  m u n o sab ati  b ila n   resp u b lik a 
prezidenti  saylandi.  U  L.  K ravchuk  edi.
Q isqa  m uddat  ichida  U kraina  o ‘z  hududida  joylashgan  o ‘nlab  sovet 
diviziyalari va ulam ing quroli asosida mustaqil  m am lakat  uchun zarur b o ig a n  
qurolli  kuchlar  va  m axsus  xizm atlarni  tashkil  etishga  ulgurdi.  A m m o  xalq 
ham , yangi  partiyalar ham ,  eski  Sovet  (K engash)  lar ham   islohotlarga  tayyor 
em as  edi.  Ittifoq  buyurtm alari  va  y oqilg i-en erg iy a  m anbalaridan  m ahrum  
b o ig a n   sanoatda,  1992-yilda  m ahsulot  ishlab  chiqarish  30  foizga  qisqardi 
va  kam ayishda  davom   etdi.  Energiya  m anbalarini  sotib  olish  va  ishlab 
chiqarishni  yangilash  uchun  m ablag‘  y o ‘q  edi.  Dastlabki  ferm erlar  paydo 
b o ig a n   b o is a -d a ,  qishloq  x o ‘jalik   ishlab  chiqarishi  ham   qisqardi.  1994- 
yilda  aholi jo n   boshiga YAIM   200 A Q SH   dollarigacha pasayib  ketdi.  Milliy 
v aluta—a w a l  karbovanes,  keyinchalik  grivna  joriy  etilishiga  qaram asdan, 
intlatsiya  o ‘sib  bordi.
Avvaliga  davlat  to m o n id a n   qisqartirilg an   narxlarning  tartibg a  solinishi 
60  foizga tiklandi.  A m m o bu yashirin  iqtisodiyotning o ‘sishi  va  korrupsiya 
(m an sa b d o rlarn i  p o ra  bilan  sotib  o lish )n in g   avj  olishiga  t a ’sir  k o ‘rsato l- 
m adi.  1994-yilgi  o z iq -o v q a t  narxi  1990-yildagiga  n isb atan   4 —5  b arav ar 
yuqori  edi.  YAIM  ning  40  fo izd an   k o ‘p ro g ‘i  ijtim oiy  t a ’m in o tg a  y o ‘nal- 
tirilganiigiga q aram asd an ,  a h o lin in g  q ashshoqlikd a  yashashi,  sh axty orlar, 
m etallurglar va boshqa ishchilarning yirik om m aviy norozilik chiqishlariga 
sabab  b o id i.
H uk um at  boshqa  m u am m olarga  h am   d u ch   keldi.  U n iatlar,  katolik- 
greklar  va  rim -katoliklarning  d iniy  m arkazlari  ham da  pravoslav  cherkovi 
m uxtoriyati  qatoriga  u n d an   ajralib  ch iq q an   U krain  pravoslav  cherkovi 
m arkazi  ham   q o ‘shildi.  K o ‘pgina  ruslar yashaydigan  sharqiy  m intaqalard a 
rus tiliga ham   davlat tili  m aqom ini berishni va,  hatto,  U krainaning federativ 
tu zum ini  yoqlab chiqqan harakat  ham  yuzaga keldi.  Q rim da,  un ing x o ‘jaIigi 
U k ra in an in g   bosh q a  viloyatlari  bilan   c h a m b a rch a s  b o g iiq iig ig a   q ara- 
m asd an ,  k o ‘pchilikni  tashkil  etuvchi  rus  ah olining   asosiy  qism i  yarim  
oroln in g   Rossiyaga  q o ‘shilishi  yoki  unga  m ustaqillik berilishini  talab   qildi.
304

---

Bu  vaziyatni  Rossiyadagi  o b ro ‘li  doiralarning  Q rim ga,  Q ora  dengiz  floti  va 
uning  Q rim dagi  bazalari,  eng  a w a lo   Sevastopolga  d a ’vo  qilishlari  y an ad a 
m urakkablashtirdi.
Qrim dagi  k o ‘pchilik  ruslarning om m aviy chiqishlari  1992-yilda  U kraina 
hukum atini  Q rim ning  maxsus  mavqeyini  tan  olishga  m ajbur  etdi.  A m m o 
keyinchalik  Q rim ning  maxsus m aqom ga ega b o ‘lishi  uchun  harakatlar b o zor 
islohotlari  tarafdorlari  va  kom m unistlar  o ‘rtasidagi  keskin  kurash  tufayli 
to ‘xtatildi.  N atijada  1995-yilda  «Qrim  davlatchiligi»  barham   topdi  va viloyat 
hukum atiga  b o ‘ysundi.
M urakkab  m uzokaralardan  so ‘ng,  1994-yil  boshida  U kraina,  Rossiya  va 
A Q S H   o ‘rta sid a   u n g a   S S S R d a n   m e ro s   q o lg a n   ra k e ta -y a d ro   q u ro li 
U krainaga tegishli ekanligi,  ularning  Rossiyada zararsizlantirilishi va AQSH 
tom onidan  ikkilamchi xom ashyoning sotib olinishi  to ‘g‘risidagi bitim   tuzildi. 
Bu  U kiuinaga  o ‘zining  yadro  qurolidan  voz  kechganligini  tasdiqlash  va  uni 
tarqatm aslik to ‘g ‘risidagi  shartnom aga q o ‘shilishga  im kon  berdi.
Q ora  dengiz  floti  va  uning bazalari  ham d a  energiya  tashuvchilarni  sotib 
olish  to ‘g ‘risida  Rossiya  bilan  1992-yilda  boshlangan  m uzokaralar  uzoq 
c h o ‘zildi  va  ularni  nihoyasiga  yetkazish  boshqa  prezidentga  nasib  etdi.
Yangi  prezident  um um xalq  saylovlari  1994-yilning  yozida  b o iib   o ‘tdi. 
lkkinchi  bosqichdagi  keskin  kurashdan  so‘ng  L.  K uchm a  g‘alaba  qozondi. 
U  iqtisodiy  islohotlarni  am alga oshirish,  m ulkchilik va tadbirkorlikni q o ila b - 
quvvatlash  ham da  m am lakatning  dunyo  ham jam iyatida  faol  qatnashishi 
tarafdori  edi.
Q iy in ch ilik la rn i  c h e tla b   o ‘tish  m a q sa d id a ,  L.  K u ch m a  h o k im iy at 
to ‘g‘risidagi  b u y ru g id a   hukum at  va  un in g   faoliyatini  prezidentga  b o ‘y- 
sundirdi.  Bu  1994-yilning  kuzidan  boshlab  k o ‘p  yillik  b o zo r  islohotlari 
dasturini  am alga  oshirish  im konini  berdi.  A m m o  parlam entdagi  m uxolifat 
islohot  uch un  za m r qonunlarning qabul  qilinishiga  to ‘sqinlik  qilardi.  1996- 
yilda  O R  qayta  saylanganidan  keyingina  preziden t  natsional-liberallar  va 
natsio nal-dem okratlar  yordam i  bilan  yangi  konstitutsiya  qabul  qilinishiga 
erishdi.  T a iim   tuzilishi  va  tarkibini  yangilash,  s o g iiq n i  saqlashni  isloh 
q ilish ,  u k ra in   tilin i  q o i l a s h n i   k e n g a y tiris h   va  u k ra in   m a d a n iy a tin i 
rivojlantirish  faollashdi.  Bu  rusiyzabon aholi bir qism ining noroziligiga sabab 
b o id i.
U krainada o ‘tkazilgan  islohotlar m ulkchilik va  ishlab chiqarish tuzilishini 
asta-sekin   zgartirdi.  1998-yilga  kelib  davlat  ixtiyorida  barcha  korxona- 
larning  atigi  15,4  foizi  qoldi.  U larning  katta  qismi  m enejer  va  aksionerlar 
q o iig a   o i d i .   A m m o  iqtisodiyot  va  aholi  ahvolining  um um an  yaxshilani- 
shiga  erishish  u ch u n   sam arali  m ulk  egalari  yetishm as  edi.  Aholi  turm ush 
darajasining  sekin  o ‘zgarishi,  hukum at y o i   q o ‘ygan  xatoliklar va  korrupsiya 
ko‘pchilikda  prezident  tanlagan  y o id a n   norozilik  va  unga  nisbatan  shubha 
uyg‘otdi.  A m m o  kom m unistlar  va  boshqa  raqiblarning  chiqishlariga  qara- 
m asdan,  1999-yilda  K uchm a  yana  prezidentlikka  saylandi.
20