E. Z. Nuriddinov n izom iy nom LI tdpu «Xorijiy m am lakatlar tarixi»

JAOVALNI  T O ‘ LDIRING
Arab-Isroil
urushlari
Bosib olingan 
hududlar
Urush  oqibatlari
3 3 -§ .  Tropik  va  janubiy  Afrika  davlatlari
M illiy-ozodlik  kurashi 
Ikkinchi  Jahon 
u ru sh id a n   s o ‘ng  m u sta m la k a  
va  uning  oqibatlari 
sirtm og‘i azob-uqubatlarini tortib keiayotgan xaiq-
----------------------------------   lam ing  m illiy-ozodlik  kurashi  yanada  kuchaydi.
Bu  hodisa  Afrika  xalqlariga  ham   taalluqli  edi.  Xo‘sh,  q anday  om illar  m us- 
tam laka sirtm og‘ida yashayotgan  xalqlar m illiy-ozodlik kurashining kuchay- 
ishiga sabab  bo ‘ldi?  Bular:
—  Ik k in c h i  ja h o n   u ru sh id a   G e rm a n iy a ,  Italiy a  va  Y a p o n iy a n in g  
m ag‘Iubiyatga  uchraganligi;
—  asosiy  m ustam lakachi  davlatlar  —  Buyuk  Britaniya  va  Fransiyaning 
zaiflashganligi;
—  m ustam laka  xalqlar  milliy  ongining  o ‘sishi;
—  A Q SH   va  SSSRning  o ‘z  siyosiy  m aqsadlari  y o ‘lida  dunyoda  m us- 
tam lakachi  im periyalar  saqlanib  qolishiga  qarshi  chiqqanligi.
T o ‘g‘ri,  Afrikada  m ustam lakachilik  tizim ining  barham   topishi  jarayoni 
Osiyodagiga  nisbatan sekin borgan.  Bu Afrika davlatlari qoloqligining,  milliy- 
ozodlik  kurashiga  rahbarlik  qiluvchi  ijtim oiy  kuchlarning  (m illiy  burjuaziya 
va  milliy  ziyolilar)  zaifligi  oqibati  edi.
D astlab  Shim oliy  Afrika  davlatlari  q attiq  qonli  kurash  hisobiga  m usta- 
qillikka  erishdiiar  (bu  haqda  Arab  davlatlari  m avzusida  m a iu m o t  oldingiz). 
1960-yil  Afrika  tarixiga  «Afrika  yili»  nom i  bilan  kirdi.  Shu  yili  bir  y o ia   17 
davlat  m ustaqillikka  erishdi.  Buyuk  B ritaniy a  va  F ransiya  m ustam laka 
im periyalari  parchalanib  borayotgan  b ir  sharoitda  Belgiya  K ongo  m usta- 
qilligini  tan   olishga  m ajbur  b o id i.
A frikaning  ayrim   m am lakatlarida  m ustaqillikka  erishish  nisbatan  tinch 
y o ‘l  bilan  (a h o lin in g   om m aviy  nam oyishlari;  fuqarolik  b o ‘ysunm asligi) 
am alga  oshdi.  M ustam lakachilik  m etropoliyadan  ko‘chib  kelib  joylashgan 
bir  gu m h   oq  tanlilar jam oasiga  tayangan  joylarda  esa  o g ‘ir  quroili  kurash 
olib  borish  y o i i   bilan  mustaqillikka  erishildi.  60-yillar  oxiriga  kelib  ingliz, 
fransuz,  belgiya  m ustam lakachi  im periyalari  parchalandi.
F aqat  bir  im periya  —  Portugaliya  im periyasi  yashashda  davom   etdi. 
Portugaliyaning  Afrikadagi  m ustam lakalari  (M ozam bik,  Angola,  G vineya- 
Bissau)  uning  dengizorti  hududlari  deb  e ’lon  qilingan  edi.  Bu  «dengizorti 
hududlar»  aholisining  m illiy-ozodlik  kurashi  1974-yilgacha  davom   etdi  va
293

---

u g‘alaba bilan yakunlandi.  Portugaliya o ‘z m ustam lakalarining mustaqilligini 
tan  olishga  m ajbur b o ‘ldi.
K ongo  (Z air),  G vineya,  Angola,  M ozam bik,  N am ibiya  tropik  Afrikada 
yirik  davlatlar  hisoblanadi.
1980-yilda  yana  bir  m ustaqil  Afrika  davlati  —  Zim babve  davlati  vujudga 
keldi.  Bu  davlatning  vujudga  kelishi  ju d a  og‘ir  kechdi.  G a p   shu nd aki, 
Rodeziyada  (Buyuk  Britaniya  m ustam lakasi)  kam  sonli,  biroq  uyushgan  oq 
tanlilar ham  yashardi.  U lar  1965-yiIda  Rodeziyani  mustaqil deb e ’lon qildilar. 
Biroq  uni  Buyuk  Britaniya  ham ,  BM T  ham   tan  olm adi.
M ahalliy  afrikaliklar  esa  o zodlik  u ch u n   qurolli  kurash  boshladilar. 
Y akkalanib  qolgan  oq  tan lila r  1979-yilda  m uzokara  boshlashga  m ajbur 
b o ‘ldilar.  U ning  o q ib a tid a   davlat  afrikaliklar  q o ‘liga  o ‘tdi.  1980-yilda 
Rodeziya  o ‘rnida  m ustaqil,  yangi  Zim babve  davlati  tashkil  etilganligi  e ’lon 
qilindi.
Afrikadagi  oxirgi  m ustam laka  J a n u b i-G ‘arbiy Afrika  edi.  Birinchi jah o n  
urushiga qadar bu  hudud  G erm aniya  m ustamlakasi  b o ‘lgan.  U rushdan  so‘ng 
M illatlar  Ligasi  uni  boshqarish  huquqini  Janubiy  Afrika  Respublikasiga 
(JAR)  berdi.  JAR  dastlab  bu  hududni  o ‘ziga  q o ‘shib  olishga  urindi.  Buning 
uddasidan  chiqa olm agach,  u  yerda  oz sonli  oq  tanlilar hukum atini  tuzishga 
harak at  qildi.  Bunga  jav o b an   m ahalliy  aholi  1966-yilda  qurolli  kurash 
boshlashga  m ajbur  b o ‘ldi.
BM T  1973-yilda  JA R ni  J a n u b i-G ‘arbiy  Afrikani  boshqarish  huquqidan 
m ahrum   etdi.  M ahalliy  aholining  m illiy-ozodlik  kurashi  1989-yilda  g ‘alaba 
bilan  yakunlandi.  Shu  yili  J a n u b i-G ‘arbiy  Afrika  N am ibiya  nom i  bilan 
m ustaqil  davlat  deb  e ’lon  qilindi.  Shu  tariqa  m ustam laka  Afrika  xalqlari 
m illiy-ozodlik  kurashi  g‘aiaba bilan yakunlandi.  Bir vaqtlar deyarli  butunlay 
m ustam lakaga  aylantirilgan  Afrikada  52  ta  m ustaqil  davlat  vujudga  keldi.
Janubiy Afrika  Respublikasida  1948-yilda o ‘tkazil- 
gan  parlam ent  saylovida  Afrika  yerlarining  (oq 
tanli  aholi)  m illatchi  partiyasi  g‘alaba  qozondi. 
Bu  partiya  rahbari  D.  M alan  boshchiligida  tuzilgan  hukum at  aparteid  siyo- 
satini  am alga  oshirishini  e i o n   qildi.  Bu  davlatning  tub  aholisi  b o ig a n  
negrlarga, bu yerga  kelib qolgan  hindlarga  nisbatan q o ilan g an   irqiy kamsitish, 
ularni  oq  tanlilardan  ajratib  q o ‘yish;  ularni  asosiy  fuqarolik  huquqlaridan 
m ahrum   etish  ham da  o ‘zlari  uchun  ajratilgan  alohida  joylarda  yashashga 
m ajbur  etish  siyosati  edi.
M am lak a t  m a y d o n in in g   87  foizi  oq  ta n lila r  u c h u n ,  atigi  13  foizi 
afrikaliklar  uchun  biriktirib  q o ‘yildi.  Bundan  m aqsad  —  afrikaliklarning 
m ustahkam   aparteid  tartib larin i  y o ‘qotish  m aqsad id a  birlashishiga  y o ‘l 
q o ‘ymaslik  edi.
JAR  hukm ron  doiralari  aparteid  siyosatini  tobora  kuchaytirdilar.  1984- 
yilda  uch  palatali  parlam ent  (oqlar,  negrlar va hindlar uchun alohida-alohida) 
tuzildi.