E. Z. Nuriddinov n izom iy nom LI tdpu «Xorijiy m am lakatlar tarixi»

AQSHning  tashqi
 
siyosati
q o ‘pol su r’atda bostirildi.  U larning  kasaba uyushm asi  tarqatib  yuborildi.  Ish 
tashlash  ishtirokchilari  ishdan  b o ‘shatildi.  1988-yilgi  prezidentlik  saylovida 
yana  bir  respublikachi  —  J.  Bush  g ‘alaba  qozondi.  U  R.  Reygan  siyosatini 
davom ettirdi.  1992 va  1996-yilgi  prezidentlik saylovlarida dem okrat  B.  Klinton 
g‘alaba qozondi.  Bunga uning jamiyatdagi illatlami — kambag‘allik chegarasidan 
past  darajada  yashashni  (ular AQSH  aholisining  12,5  foizini  tashkil  etardi); 
turarjoyi  y o ‘qlarni  (12  m ln  am erikalik  uy-joyga  ega  em as  edi),  narkom a- 
niya, jinoyatchilik  va  shu  kabilarni  —  keskin  kam aytirish  haqidagi  va'dalari 
va bu b orada jiddiy o ‘zgarishlarni am alga oshirganligi tufayli  erishdi.  Soatiga 
to ‘lanadigan  m inim al  ish  haqi  5  dollardan  kam   b oim asligi  belgilandi.  U 
bergan  va’dalarin in g   barchasini  ham   bajara  olm adi.  1994-yilda  A Q SH  
K o n g re ssin in g   h a r  ikki  p a la ta s id a   k o ‘p c h ilik   o ‘rin n i  eg a lla b   o lg an  
respublikachilar  B.  K linton tak lif etgan  qonun  loyihalarini  rad etish  y o iid a n  
bordilar.
2000  va  2004-yillarda  A Q SH da  o ik a z ilg a n   prezidentlik  saylovida  res- 
publikachi  kichik  J.  Bush  g‘alaba  qozondi.  J.  Bush  ta iim n i  insonparvar- 
lashtirish  orqali  irqiy  kam sitish  illatlariga  t o i a   barham   berishni  o ‘z  ichki 
siyosatining asosiy vazifasi deb e io n  qildi.  Iqtisodni boshqa davlatlar hisobiga 
k o ia ris h   y o iin i  tutdi.
Ikkinchi  ja h o n   u rushidan   so‘ng  A Q SH   tashqi 
siyosatda  S SS R ni  tiyib  tu rish   y o i i n i   tan lad i. 
Xalqaro m unosabatlarda sovuq urushning vujudga 
kelishida SSS R  bilan  barobar darajada  aybdor davlatga  aylandi.
«Trum en  doktrinasi» va  «M arshall  rejasi»  SSSR  bilan AQSH  va  ularning 
ittifoqchilari  munosabatlari qanchalik keskinlashuviga sabab boiganligini avvalgi 
m avzulardan  bilib  oldingiz.
AQSH  G erm aniya  m asalasida  SSSR  bilan  o ‘zaro  m anfaatli  t o ‘xtam ga 
kela  olm adi.  O xir-oqibatda  G erm aniya  ikkiga  b o iin ib   ketdi.  AQSH  N A TO  
h arb iy -siy o siy   ittifo q in i  tashkil  e tish n in g   tash ab b u sk o ri  b o i d i .  0 ‘sha 
davrdayoq  A Q SH   huk m ron  doiralari  o ‘z  oldilariga  SSSRni  qurollanish 
poygasiga  tortib,  uni  iqtisodiy jih atd an   holdan  toydirish  m aqsadini  q o ‘ygan 
edilar.  A Q S H da gigant  harbiy-sanoat  kompleksi  vujudga keltirildi.
A Q S H n in g   x o h ish ig a  q a ra m a -q a rs h i  o i a r o q ,   19 4 9 -y ild a  X ito y d a 
kom m unistlar  hokim iyat  tepasiga  keldilar.  Buning  natijasida  AQSH  Uzoq 
Sharqdagi asosiy tayanchi C han  Kayshini yo‘qotdi.  1950-yilda AQSH  Koreya 
urushiga  aralashdi.  Bu  urushda  142  ming  n a fa ra m e rik a   askari  halok  b o id i. 
Bu  butu n   ikkinchi  jah o n   urushi  davom ida  berilgan  q urbonning  yarm iga 
teng  edi.  P rezid en t  D.  E yzenxauer  sovuq  u rushn i  yan ad a  kuchaytirgan 
doktrinasini  e i o n   qildi.  U nda  «yalpi  qasos  olish»,  SSSRga  birinchi  b o iib  
yadro  zarbasi  berish  m aqsadlari  o ‘z  ifodasini  topgan  edi.
Ayni  paytda  D.  Eyzenxauer  Koreya  urushini  to ‘xtatdi  va  bu  m asalada 
SSSR  bilan  kelishuvga bordi.  Biroq  ikki  davlat  o ‘rtasida  qurollanish  poygasi 
yanada  avj  oldi.  1952-yilda AQSH  vodorod  bom basi  yaratgan b o is a ,  SSSR
173

---

1953-yilning  20-avgustida bunday bom bani sinovdan  o ‘tkazdi.  1957-yilning 
avgust  oyida  10  m ing  km  dan  ortiq  masofaga  ucha  oladigan  q ifa la ra ro  
ballistik  raketani  yaratdi.  Shu yilning 4-oktabrida esa birinchi bo ‘lib Yerning 
su n ’iy  y o ‘ldoshi  uchirildi.  3  oydan  so‘ng  AQSH  ham   o ‘zining  su n’iy  Yer 
y o ‘ldoshini  uchirdi.  1960-yilning  1-mayida  SSSR  hududiga  AQSH  josus 
sam olyotining  uchirilishi  am erika-sovet  m unosabatlarini  y anada  keskin- 
lashtirib  yubordi.  Prezident  D.  Eyzenxauer  dunyo  jam oatchiligi  e ’tiborini 
bu  hodisa  uchuvchining  xatosi  tufayli  yuz  berdi,  deb  chalg‘itishga  urindi. 
Biroq  Prezidentning  bu  d a ’vosi  faktlar asosida  inkor etildi.
Aslida  bu  hodisa  xalqaro  huquq  m e’yorlarining  q o ‘pol  su r’atda  buzilishi 
edi.  1960-yilning  16-m ay  kuni  Parijda  buyuk  davlatlar  rahbarlari  oldindan 
rejalashtirilgan  oliy  darajadagi  uchrashuvga  to ‘plandilar.  SSSR  rahbariyati 
D.  Eyzenxauerdan  1-m ay voqeasi  m unosabati bilan  kechirim  so ‘rashni talab 
etdi.  Biroq  AQSH  prezidenti  kechirim   so‘rashdan  voz  kechdi.  N orozilik 
belgisi  sifatida  SSSR   rahbari  N.  Xrushyov  Parijdan j o ‘nab  ketdi.  Shu  tariqa 
oliy  darajadagi  uchrashuv  barbod  b o ld i.  Prezident  J.  K ennedi  SSSR  bilan 
m unosabatda  kelishuv  y o ‘Iini  izladi.  SSSR  rahbariyati  bu  intilishni  AQSH 
ning  ojizligi  sifatida  qabul  qildi.
Ayni paytda J.  Kennedi  Kubada  F.  Kastro hukum atini  ag‘darishga harakat 
qildi.  U  bu  vazifani  kubaliklarning  q o ‘llari  bilan  am alga  oshirishga  intildi. 
Shuning  uchun  ham   kubalik  isyonchilarni  q o ‘llab-quw at!adi.
Kubani  him oya  qilish  m aqsadida  SSSR  Kuba  hududiga  o ‘z  yadroviy 
raketalarini joylashtirdi. A na shuom ilgina J.  Kennedini  F.  Kastro hukum atini 
ag‘darish  niyatidan  qaytishga  m ajbur  etdi.  Prezident  L.  Jonson  J.  Ken- 
n e d in in g   q u ro lla n ish   poygasini  avj  o ld irish   siy o satin i  d avo m   e ttird i. 
H indixitoyda  kom m unistlar  ta ’sirining  kuchayib  ketishiga  y o ‘l  q o ‘ymaslik 
m aq sad id a  L.  J o n s o n   1 965-y ilning  fevral  o y id a  S h im o liy   V e tn a m n i 
b om bardim on  qilishni  boshlash  haqida  buyruq  berdi.  A Q SH   V etnam ga 
550  ming  askar  tashladi.  U rush  c h o ‘zilib  ketdi.
Biroq  AQSH  armiyasi  V etnam   xalqining  irodasini  yenga  olm adi.  Ayni 
paytda  V etnam ga  SSSR  va  XXR  zarur  yordam   ko ‘rsatdilar.  V etnam   urushi 
A Q SH ning  xalqaro  o b ro ‘siga  katta  pu tu r  yetkazdi.  P rezident  R.  N ikson 
V etnam   urushining  istiqbolsizligini  anglab  yetdi.  Shuning  u chu n  ham   u 
urushni to ‘xtatishga qaror qildi.  1973-yilning 27-yanvarida  Parijda Vetnamdagi 
urushni to ‘xtatish  to ‘g ‘risida shartnom a  im zolandi.
AQSH  V etnam dan  o ‘z  arm iyasini  olib  chiqdi.  A Q SH   bu  urushda jam i 
58  m ing soldat  y o ‘qotdi.  Biroq  endi  AQSH  V etnam dagi  urushni  vetnam lik- 
larning  q o ‘li  bilan  davom   ettirish  siyosatini  yurita  boshladi.
R.  N ikson  davrida A Q S H ning  Kubaga  nisbatan siyosatida  ham  o ‘zgarish 
yuz  berdi.  C h u n o n ch i,  AQSH  hukum ati  Lotin  Am erikasi  davlatlarining 
Kuba bilan qanday m unosabatda b o ‘lishi  masalasiga aralashmasligini  m a’lum 
qildi.

---

Sovet  —  am erika  m unosabatlarida  katta o ‘zgarishlar yuz  berdi.  Birinchi 
m arta  AQSH  prezidenti  R.  N ikson  bilan  SSSR  rahbari  L.  Brejnev  o ‘rtasida 
bir  necha  bor  oliy  darajadagi  uchrashuv  o ‘tkazildi.  H ar  ikki  to m o n   tin ch - 
totuv  yashash  tam oyillariga  am al  qilishga  kelishdilar.  N atijada  strategik 
qurollarni  cheklash  haqida  m uhim   shartnom alar  im zolandi.
70-yillarning oxiridan boshlab am erika-sovet  m unosabatlari  keskinlashdi. 
Bu  x alq aro   k esk in lik n in g   yum sh ash i  davri  tugashi  b ila n   b o g ‘liq  edi. 
C h u n o n ch i,  AQSH  Yaqin  Sharq  m uam m osini  SSSR ning  ishtirokisiz  hal 
etishga  intildi.  J.  K arter  M isr  va  Isroil  o ‘rtasida  1978-yilda  K em p-D evid 
separat  shartnom asining  im zolanishiga  erishdi.
Eronda  1978-yilning  noyabrida  islom  inqilobining g‘alaba  qilishi  AQSH 
ni  qattiq  tashvishga  solib  q o ‘ydi.  C hunki  bu  inqilob  uni  Eron  shohidek 
tayanchdan  m ahrum   etdi.  1979-yilning  dekabr  oyida  SSSR  Afg‘onistonga 
arm iya  kiritgach,  am erika-sovet  m unosabatlari  yanada  keskinlashdi.  SSSR 
ning  chet  davlatlar  ichki  ishlariga  q o ‘pol  aralashuvi  siyosatiga  qarshi  AQSH
1980-yilgi  Moskva  yozgi  O lim piada  o ‘yinlarini  boykot  qilish  tashabbusi 
bilan  chiqdi.  G ‘arb davlatlarini  SSSRga g‘alla sotm aslikka  undadi.  Prezident 
Reygan  SSSRga  nisbatan  juda  keskin  siyosat  yuritdi.  SSSR ning  Sharqiy 
Y evropa  d a v la tla ri  h u d u d ig a   ra k e ta   jo y la sh tiris h ig a   ja v o b a n   G ‘arbiy 
Y evropaning  5  davlati  hududiga  o ‘zining  raketalarini  joylashtirish  bilan 
javob  qaytardi.  «Strategik  m udofaa  tashabbusi»  deb  n om langan  dastum i 
am alga  oshirishga  kirishishini  e ’lon  qildi.
Ayni  paytda  AQSH  A m erika  davlatlari  ichki  ishlariga  q o ‘pol  tarzda 
aralasha  boshladi.  C h u n o n ch i,  m ustaqil  siyosat  yurita  boshlagan  G ren ad a- 
ga  qarshi  harbiy  hujum   uyushtirdi  va  uning  qo nuniy  h ukum atini  ag‘dardi. 
1985-yilga  kelib  SSSR  rahbariyati  tashqi  siyosatda  keskinlikni  yum shatish 
to m o n   o ‘zgarish  boshlagach,  am erika-sovet  m unosabatlarida  keskinlik  bi- 
roz  yum shadi.  C h u n o n ch i,  bu  ikki  davlat  o ‘rtasida  yadro  qurollarini  ka- 
maytirish,   n ach a olislikka  uchadigan  raketalarni yo‘qotish  to ‘g ‘risida tarixiy 
hujjatlar  im zolandi.
AQSH  xalqaro  m iqyosda  o ‘zga  davlatlarni  xalqaro  m e ’yorlarga  am al 
qilishga  m ajb ur  etish  siyosatini  ham   yuritgan.  Bu  ja h o n   jam o atch ilig i 
to m o n id an   ijobiy  baholangan.  C h u n o n ch i,  1990-yilda  A Q SH   va  uning 
ittifoqchilari  Iroqqa  Quvaytni  bosib  olgani  u ch u n   qattiq  zarba  berdilar. 
Q uvaytning  suvereniteti  tiklandi.  90-yillarning  ikkinchi  yarm ida  AQSH 
B olqonda  tinchlikni  tiklash  ishiga  katta  hissa  q o ‘shdi.
NATO  qurolli  kuchlari  yordam ida Yugoslaviya  rahbariyati xalqaro  huquq 
m e’yorIarini  tan  olishga  m ajbur  etildi.  X alqaro  terrorizm ,  narkom afiyaga 
qarshi kurashda, qashshoqlikda yashayotgan xalqlarga insonparvarlik yordami 
ko‘rsatilishida  AQSH  faol  ishtirok  etib  kelm oqda.  XXI  asr  boshida  AQSH 
rahbariyati  xalqaro  m aydonda  A Q SH ning  m utlaq  yetakchi  davlat  b o ‘lib 
qo lish in i  o ‘zining  asosiy  m aq sadi,  deb  e ’lon  qildi.  P re z id e n t  J.  Bush 
m a’m uriyati  R.  Reygan  ilgari  surgan  strategik  m udofaa  tashabbusini  amalga 
oshirishga  kirishdi.
175

---