E. Z. Nuriddinov n izom iy nom LI tdpu «Xorijiy m am lakatlar tarixi»

Xitoy  xalqaro
 
m unosabatlarda
152

---

Xalqaro  ahvolning
 
qayta  keskinlashuvi
batlari  keskinlashib  bordi.  Bunga  V etnam   Sotsialistik  Respublikasi  (VSR) 
rahbariyatining  SSSR  tarafida  turishi,  VSR ning  1979-yilning  yanvar  oyida 
Kambojadagi  xitoyparast  «Qizil  kxmerlar»  hukum atini adarib tashlashi sabab 
boMdi.  Xitoy VSRga qarshi  harbiy harakat boshladi.  SSSR,  d o ‘stlik to ‘g‘risidagi 
sh artn o m ag a  k o ‘ra,  V SR ni  q o ‘llab-quvvatladi.  T ez  o ra d a  X itoy  urush 
harakatlarini  to ‘xtatdi  va  q o ‘shinlarini  V etnam dan  olib  chiqib  ketdi.
70-yillarning oxiridan  boshlab xalqaro  m unosabat- 
lard a  y an a  k eskin lik  davri  b o sh la n d i.  X o ‘sh, 
buning  sababi  nim alardan  iborat  b o ‘lgan  edi?  70- 
yillarda  dunyoning  turli  nuqtalarida  shunday  voqealar  yuz  berdiki,  ayrim  
siyosatchilar  ularga  to ‘g‘rid a n -to ‘g‘ri  SSSR ning  g‘alabasi,  A Q S H ning  esa 
m ag iu b iy ati,  deb  baho  berdilar.  C h u n o n ch i,  1974-vilda  Efiopiyada  (Afrika 
q it’asida)  m onarxiya  ag‘darildi.  H okim iyat  tepasiga  m ark sizm -lenin izm  
ta iim o tig a  am al qiluvchi siyosiy guruh  keldi.  Bu guruh  Efiopiyada sotsializm 
qurishni  o ‘zining  m aqsadi,  deb  e i o n   qildi.  1975-yilda  Portugaliya  m us- 
tam lakachilik  imperiyasi  quladi.  N atijada  kechagi  m ustam lakalar  b o im is h  
Angola  va  M ozam bikda  inqilobiy-dem okratik  hokim iyat  o ‘rnatildi.  Ular, 
birinchi  navbatda,  SSSRga  tayana  boshladilar.  1978-yilda  SSSR ning  ara- 
lashuvi  bilan  Afg‘onistonda  davlat  to ‘ntarishi  o ik a z ild i.  U ning  tashkilot- 
chilari  bu  voqeani  «inqilob»  deb  atadilar  va  m aqsadlari  SSSR  nusxasidagi 
so tsializm   qurish  ekanligini  m a iu m   qildilar.  1979-yilda  N ik arag u ad a 
A Q SH parast  hukum at  ag‘darildi.  Xuddi  shu  yili  Eronda  A Q S H ning  0 ‘rta 
Sharqdagi  tayanchi  —  shoh  hokim iyati  ag ‘darildi.  AQSH  hukm ron  doira- 
lari  bu  voqealarga  A Q SH ning  m agiubiyati  deb  qaradilar.  0 ‘ta  o ‘ng  kuch- 
lar  esa  bu  voqealar  hukum at  noqobilligining  va  M oskva  aralashuvining 
oqibati,  deb ja r soldilar.
Tabiiyki,  bunday sharoitda xalqaro keskinlikning yum shashi bundan  keyin 
ham   davom   etishi  m um kin  em as  edi.  Ikkinchidan,  SSSR   70-yillarda  o ‘z 
tashqi  siyosatida  katta  m uvaffaqiyatlarga  erishdi.  U larning  eng  asosiysi 
SSSR ning  Sharqiy  Yevropadagi  m avqeyini  G ‘arbga  tan  oldirish  b o id i.  Bu 
hol,  shubhasiz,  SSSR ning  o ‘ziga  b o ig a n   ishonchini  yana  m ustahkam ladi. 
Endi  SSSR xalqaro miqyosda, o ‘z xohishicha,  Xelsinki  Yakuniy akti talablari 
ruhiga zid  ravishda  harakat  qila  boshladi.  C h u n o n ch i,  70-yillarning ikkinchi 
yarm ida o ‘z ittifoqchilari b o ig a n   Sharqiy Yevropaning b a ’zi davlatlari  hudu- 
d id a   o ‘rta c h a   o lislikka  u c h a d ig a n   yangi  tip d ag i  (S S -2 0 )  ra k e ta la rin i 
joylashtirdi.  (Bu  raketalarning  h a rb iri  bir vaqtda  uchtadan  yadro  bom basini 
m o ija lg a   yetkazish  im koniga  ega  b o ig a n .)  B undan  m aqsad  —  G ‘arbiy 
Yevropa  davlatlariga  tazyiq  o ik a z ish   edi.
SSSRning bu  qadam ini  G ‘arb davlatlari,  birinchi  navbatda,  AQSH  keskin 
qoraladi.  1979-yilning  dekabr  oyida  N A TO   bu  davlatlardan  raketalarini 
olib  chiqib  ketishni  SSSR dan  talab  qildi.  Ayni  paytda,  bu  talab  bajarilm a- 
sa,  1983-yilda  G ‘arbiy  Y evropaning  5  davlati  (B uyuk  B ritaniya,  G F R , 
Belgiya,  G o llandiya  va  Italiya)  hududiga  A Q S H n in g   o ‘rtac h a  olislikka
153

---

uchadigan  raketalari joylashtirilishini  ham   m a ’lum qildi.  Shu tariqa o ‘rtacha 
olislikka  uchadigan  raketalar  xususida  keskin  kurash  boshlandi.  Bu  oxir- 
oqibatda Y evropada  keskinlikning yum shashi jarayonini  barbod  qildi.
1979-yilning  dekabr  oyida  Afg‘onistonga  SSSR  arm iyasining  kiritilishi 
xalqaro  keskinlikni  yanada  kuchaytirib  yubordi.  SSSR  armiyasi  kiritilgach, 
Afg‘onistonda fuqarolar urushi yangi  pallaga  kirdi.  BM T  Bosh Assambleyasi 
SSSR dan  Afg‘onistondagi  arm iyasini  olib  chiqib  ketishini  talab  qildi.  1980- 
yilgi  M oskva  yozgi  O lim piada  o ‘yinlarini  k o ‘p  davlatlar  boykot  qildilar. 
AQSH  Senati  S Q C H -2  shartnom asini  tasdiqlashni  rad  etdi.  SSSRga  g ‘alla 
sotishni  to ‘xtatdi.  AQSH  keskinlikni  yum shatish  siyosatidan  voz  kechdi  va 
qayta  qurollanishni  avj  oldirdi.
1983-yilda  AQSH  prezidenti  R.  Reygan  «Strategik  m udofaa  tashabbusi» 
rejasini  m a ’lum  qildi.  Bu  reja  raketaga  qarshi  qurolni  qism an  kosmosga 
joylashtirishni  nazarda  tu tar edi.  Bu  reja am alga oshsa,  raketadan  m udofaa- 
ning  mavjud  tizim i  butunlay  yaroqsiz  holga  kelar  edi.  B undan  tashqari, 
1983-yiIdan  boshlab  AQSH  Yevropa  davlatlari  hududiga  o ‘z  raketalarini 
joylashtirishni  boshladi.  Bu  hol  SSSR ning  strategik  ahvolini  nihoyatda 
m urakkablashtirdi.  C hunki  A Q S H ning  bu  raketalari  SSSR  hududini  ni- 
shonga olar edi.  SSSRning Sharqiy Yevropa davlatlari  hududiga joylashtirgan 
raketalari  esa  A Q SH   hududiga  yetib  bora  olm as  edi.  SSSR ning  xalqaro 
o bro‘siga  katta  putu r yetdi.  1979-yildan  boshlab  Yaqin  Sharqda  tashabbusni 
A Q S H   o ‘z  q o ‘liga  oldi.  E n d i  Y aqin  S h arq   m u a m m o sin i  S S S R n in g  
ishtirokisiz  hal  etishga  kirishildi.
S hunday  qilib,  xalqaro  m unosabatlar  keskinlashib  ketdi.
Sovet  davlati  rahbariyati  80-yillarning  ikkinchi 
yarm ida qurollanish  poygasining yangi  bosqichiga 
m am lakat  iqtisodiyoti  bardosh  bera  olm asligini 
anglab  yetdi.  Shuning  uchun  SSSR   rahbariyati 
tashqi  siyosat  y o ‘nalishini  o ‘zgartirishga  m ajbur  b o id i.  1985-yilda  SSSR 
rahbari  M.  S.  G orbachyov  SSSR ning  kollektiv  xavfsizlik  tam oyillariga  ta- 
rafdorligini  va  xalqlarning  taraqqiyot  y o iin i  tanlashda  suveren  huquqlarini 
hurm at  qilishini  e i o n   qildi.  Tashqi  siyosatdagi  bu  o ‘zgarish  «yangi  siyosiy 
tafakkur»  iborasida o ‘z  ifodasini topdi.  SSSR  rahbariyati tezda gapdan am aliy 
ishga  o i d i .  1985— 1988-yillar o ra lig id a  4  m arta oliy darajada sovet-am erika 
uchrashuvi  o ik a z ild i.  1987-yiIda  SSSR   va  A Q SH   o ‘rtasida  o ‘rtach a  va 
qisqa  olislikka  uchadigan  raketalarni  tugatish  to ‘g‘risida  sh artn o m a  im zo- 
landi.  1989-yilda  SSSR  Afg‘onisto ndan  q o ‘shinlarini  olib  chiqib  ketdi.  Shu 
yili  M.  S.  G orbachyovning  Xitoyga  safari  uyushtirildi.  Buning  natijasida 
sovet-xitoy m unosabatlarini yaxshilashga asos solindi.  SSSR tashqi siyosatida 
ro ‘y  berayotgan  ch u q u r  o ‘zgarishlar  1989-yilda  Sharqiy  Y evropa  (SSSR 
ittifoqchilari)  davlatlarida  ro‘y b erg an   inqiloblar tufayli jiddiy sinovdan o ‘tdi. 
SSSR   bu  inqiloblarni  bostirishga  harakat  qilm adi.  Kechagi  ittifoqchilar 
SSSR  vasiyligidan  qutuldilar.  SSSR,  hatto,  1990-yilning  3-ok tab rida  ikki