E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

§ 5.3. Biologik membranalarda ko’chish 
 
Tirik organizmlar ochiq tizimlardir. Shuning uchun biologik membranalar 
orqali moddalar ko‟chishi hayotning zaruriy shartidir. Membranalar orqali 
moddalar ko‟chishi bilan hujayra metabolizmi jarayonlari, bioenergetik 
jarayonlar, biopotensiallar hosil bo‟lishi va boshqa jarayonlar bog‟liqdir. 
Biomembranalar orqali moddalar ko‟chishida buzilishlar ro‟y bersa, organizmda 
turli patologiyalar paydo bo‟ladi. 
Biologik membranalar orqali moddalar ko‟chishini ikki asosiy turga 
ajratish mumkin: passiv va aktiv.
Passiv ko‟chish deb moddaning konsentrasiyasi yoki elektrokimyoviy 
potensiali katta bo‟lgan joydan kichik bo‟lgan joylarga ko‟chishga aytiladi. 
Passiv ko‟chishning quyidagi turlari bor:
1) erkin diffuziya;
2) yengillashgan diffuziya. 
Aktiv ko‟chishda modda elektrokimyoviy potensial gradiyentiga qarshi 
ko‟chadi, bunda energiya sarf bo‟ladi.
Erkin diffuziya deb molekulalarning xaotik issiqlik harakati tufayli 
moddaning konsentrasiyasi katta bo‟lgan sohadan konsentrasiyasi kichik 
bo‟lgan sohalarga o‟z-o‟zidan ko‟chishga aytiladi. Biologik membranalar orqali 
erkin diffuziya amalga oshishining bir necha turi mavjud: lipid biqatlami orqali, 
lipid qatlamidagi teshiklar va oqsillardagi teshiklar orqali. 

---

141 
5.3-rasm. 
Membrana orqali erkin diffuziyaning asosiy turlari: a) lipid biqatlami 
orqali; b) lipid qatlamidagi teshiklar orqali. c) oqsildagi teshiklar orqali. 
Lipid qo‟shaloq qatlami orqali erkin diffuziya membranadagi 
konsentrasiyalar gradiyenti tufayli ro‟y beradi. Modda oqimining zichligi Fik 
qonuniga binoan aniqlanadi(5.7-tenglama).

i
C
C
D
DgradC
I





0
(5.16) 
Bunda 

D
diffuziya koeffisiyenti. 
0
C
va 
i
C
- moddaning hujayra
tashqarisida va ichidagi konsentrasiyasi, 


membrana qalinligi. Fik qonunini 
membrana o‟tkazuvchanligi koeffisiyenti 
P
orqali ham yozish mumkin. 
O‟tkazuvchanlik koeffisiyenti 
P
quyidagicha aniqlanadi: 

DK
P

(5.17) 
Bunda 

K
modda konsentrasiyasining membrana tashqarisida va ichidagi 
nisbatini ko‟rsatuvchi taqsimlanish koeffisiyenti deb ataladi. 
O‟tkazuvchanlik koeffisiyenti orqali Fik qonuni quyidagicha ifodalanadi: 
)
(
0
i
C
C
P



(5.18)