E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

 
Sinov savollari 
1.
Suyuq-mozaika modelining asosiy mohiyati nimadan iborat?
 
2.
Biologik membranalar tuzilishi qanday?
 
3.
Hujayra membranasi mexanikasining asosiy parametrlari?
 
4.
Biologik membranalar lipid fazasi holati haqida nima bilasiz?
 
5.
Membranalarda faza o`tishlari qanday ro`y beradi?
 
6.
Lipidlarning eritrosit membranasida lateral diffuziya tufayli ko`chishi 
nimalarga bog`liq?
 
7.
Membrana lipidlarning qanday turlari mavjud?
 
8.
Stoks – Eynshteyn tenglamasi nimani ifodalaydi? 
9.
Yopishqoqlikni aniqlashning qanday usullari mavjud? 
10.
Yopishqoqlik koeffisenti temperaturadan qanday bog`liq? 
 
 

---

135 
 
V bob. BIOLOGIK TIZIMLARDA KO’ChISh HODISALARI 
 
§ 5.1. Ko’chish hodisasining fizik mohiyati va uning tenglamasi 
 
Bir jinsli bo‟lmagan termodinamik tizimlarda o‟ziga xos qaytmas 
jarayonlar, ya‟ni energiya, massa va impulsning ko‟chishi yuz beradi. Ko‟chish 
turlariga issiqlik o‟tkazuvchanlik (bunda energiya ko‟chadi), diffuziya (massa 
ko‟chadi) va ichki ishqalanish (impuls ko‟chadi) kiradi. Bir jinsli muhitda 
ko‟chish hodisasi yuz bermaydi. Ko‟chish yuz berish uchun ma‟lum shart- 
sharoitlar bajarilishi kerak. Masalan, issiqlik o‟tkazuvchanlikda energiyaning 
ko‟chishi uchun zaruriy shart bo‟lib, harorat gradiyenti hosil bo‟lishi 
hisoblanadi. Xuddi shunday diffuziya paytida massaning ko‟chishi uchun zichlik 
gradiyenti, ichki ishqalanish paytida impulsning ko‟chishi uchun tezlik 
gradiyenti bo‟lishi zaruriy shart hisoblanadi. Ushbu masala bilan chuqurroq 
tanishamiz. Molekulyar-kinetik nazariyaga asoslanib ko‟chish tenglamasini 
chiqaramiz (rasm-5.1) 
5.1-rasm.
Ko’chish hodisasini ifodalovchi chizma. ΔS-ko’ndalang kesim yuzi, n-
molekulalar konsentrasiyasi. 
 
Bir o‟q yo‟nalishi bo‟ylab umumiy molekulalarning 1/3 ta qismi, shundan 
o‟ngga umumiy molekulaning 1/6 qismi, chapga 1/6 qismi harakatlanishini 

---

136 
hisobga olib, 
S

yuzadan 
t

vaqt birligi ichida o‟tgan molekulalar sonini 
aniqlab olamiz. Vaqt birligi ichida bir tomonga asosi 
S

molekulalarning 
o‟rtacha harakat tezligi 

ga teng bo‟lgan to‟g‟ri burchakli parallelepiped 
hajmidagi barcha molekulalarning 
6
1
qismi, ya‟ni 



S
n
0
6
1
ta molekula o‟tadi. 
Bu yerda 
0
n
- hajm birligidagi molekulalar soni. U holda bir yo‟nalishda 
S

yuza orqali 
t

vaqtda o‟tgan molekulalar soni
t
S
n
n






0
6
1
(5.1) 
Vaqt birligida bu molekulalar o‟zlarining fizik xarakteristika (massa, energiya 
yoki harakat miqdori) olib o‟tadi. Agar, biz fizik xarakteristikani 

deb 
belgilasak, u holda bir yo‟nalishda o‟tuvchi fizik xarakteristika miqdori 
quyidagiga teng bo‟ladi. 
t
S
n
n








)
(
6
1
0
(5.2) 
Faraz qilaylik, 
0
n
- konsentrasiyali gaz hajm bo‟yicha turlicha va 

ham 
turlicha bo‟lsin. U holda 

0
n
ham turlicha bo‟ladi. 
2
0
1
0
)
(
)
(


n
n

bo‟lsa, u holda






t
S
n
n
n
n
n








}
)
(
)
{(
6
1
)
(
)
(
)
(
2
0
1
0
2
0
1
0
Buning o‟ng tomonini 2 

ga ham ko‟paytirib, ham bo‟lamiz. U holda 
t
S
n
n
t
S
n
n
n
























2
)
(
)
(
3
1
2
2
)}
(
)
{(
6
1
)
(
2
0
1
0
2
0
1
0
yoki 
x
n
n
n




)
(
2
)
(
)
(
0
2
0
1
0




(5.3) 
Bu yerda (5.3) nisbat 

0
n
kattalikning gradiyenti. 
gradient – lotinchadan – qadamlovchi, odimlovchi ma‟noni anglatadi. U holda 
t
S
x
n
n









)
(
3
1
)
(
0




(5.4) 

---

137 
ko‟chish tenglamasini hosil qilamiz. 

- fizik kattalik ko‟chish gradiyentiga 
teskari yo‟nalishda bo‟lgani uchun «minus» ishora qo‟yiladi.