E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

 
§ 5.2. Ko’chish turlari 
 
Ko‟chish tenglamasini alohida fizik hodisalarga qo‟llaymiz. 
Diffuziya.
Biror gaz ichiga ikkinchi gazni joylashtiraylik. Ikkinchi gaz 
konsentrasiyasi va zichligi biror o‟q bo‟ylab o‟zgarsin. U holda 
0

dx
d

(5.5) 
Shu o‟qqa perpendikulyar 
S
yuza orqali o‟tuvchi gaz massasini aniqlash uchun 
ko‟chish tenglamasidagi 

n
o‟rniga diffuziyalanuvchi gaz massasini qo‟ysak, u 
holda 
t
S
dx
d
M








3
1
(5.6) 
Diffuziyada S yuza orqali 
t

vaqt ichida ko‟chiriluvchi massa Fik 
tenglamasi orqali aniqlanadi. 
t
S
dx
d
D
M






(5.7) 
Bunda




3
1
D
(5.8) 
D
-diffuziya koeffisiyenti deyiladi. S= 1m
2 
, 
t

=1 s.. 
4
/
1
m
kg
dx
d



desak, 
M=D bo‟ladi, ya‟ni diffuziya koeffisiyenti son jihatidan zichlik gradiyenti 1 
kg/m
4
bo‟lganda 1 m
2
yuzadan 1 s da ko‟chib o‟tgan massaga teng ekan. D 

---

138 
(m
2
/s) da o‟lchanadi 

1
~

,


T
~
bo‟lgani uchun diffuziya koeffisiyenti 
gazning turi (

) va uning holatlariga (P va T) bog‟liq bo‟ladi. 
Issiqlik o’tkazuvchanlik.
Ko‟chishning asosiy tenglamasi (5.4) dan 
foydalanib 

n
- o‟rniga uzatilgan issiqlik miqdori Q . 

0
n
- o‟rniga hajm 
birligidagi molekulalarning kinetik energiyasi 
n
k
i




2
ni qo‟yamiz. 

n
- 
molekulalarning konsentrasiyasi. U holda 
t
S
nkT
dx
d
Q



)
2
1
(
3
1


yoki
t
S
dx
dT
nK
i
Q





2
3
1


(5.9) 
Bunda
A
N
R
k

- Bolsman doimiysi: 
0
m
n


,
A
N
m
0






v
A
C
R
i
m
N
R
i
nK
i




2
2
2
0
ekanini 
e‟tiborga 
olsak, 
issiqlik 
o‟tkazuvchanlik tenglamasi quyidagi ko‟rinishda bo‟ladi. 
t
S
dx
dT
C
Q
V








3
1
(5.10) 



V
C



3
1
- issiqlik o‟tkazuvchanlik koeffisiyenti. U holda 
t
S
dx
dT
Q





(5.11) 
(5.11) – formula issiqlik o‟tkazuvchanlik formulasi yoki Fur‟ye qonuni 
deyiladi. Demak, uzatilgan issiqlik miqdori issiqlikning o‟tgan vaqtiga, yuzaga, 
harorat gradiyentiga va issiqlik o‟tkazuvchanlik koeffisiyentiga proporsional 
ekan. Fur`ye tenglamasi nafaqat gazlar, balki suyuqlik va qattiq jismlar uchun 
ham o‟rinlidir. Fur`ye tenglamasida S=1m
2
, 
M
grad
dx
dT
s
t
1
;
1



desak 


Q
ya‟ni, issiqlik o‟tkazuvchanlik koeffisiyenti son jihatidan harorat gradiyenti 1 

---

139 
grad/m bo‟lganda 1 m
2
yuzadan 1 s da ko‟chib o‟tgan issiqlik miqdoriga tengdir. 

j/m.s.grad. larda o‟lchanadi. 
Ichki ishqalanish.
Ko‟chish formulasi (5.4) da 
t
F
n



va 
u
n



0
hajm 
birligidagi molekulalarning harakati tufayli paydo bo‟lgan impuls. U holda 
ko‟chish tenglamasi 
dt
S
dx
d
t
F





)
(
3
1



yoki
S
dx
du
F





3
1
(5.12) 
Ichki ishqalanish kuchi Nyuton formulasiga binoan aniqlanadi. ya‟ni 
S
dx
du
F




(5.13) 
(5.12) va (5.13) solishtirsak 







3
1
(5.14) 

- yopishqoqlik koeffisiyenti. (5.13)da 
2
1
м
S

, 
1
1


c
dx
du
deb olsak, 


F
bo‟ladi, ya‟ni yopishqoqlik koeffisenti son jihatidan tezlik gradiyenti 1s
-1
bo‟lganda parallel harakatlanuvchi qatlamlarning 1 m
2
urinish yuzasiga ta‟sir 
qiluvchi ichki ishqalanish kuchiga tengdir. 

(kg/m·s) larda o‟lchanadi. 


.
.
d
orasida quyidagicha bog‟lanish bor. 



d
V
C



(5.15) 
Bosim kamayishi bilan o‟rtacha erkin chopish 

masofa idish o‟lchamiga 
tenglashguncha davom etadi. 
5.2-rasm. 
Issiqlik o’tkazuvchanlik koeffisiyentining (χ) bosimga (p) 
bog’liqlik grafigi. 

---

140 
Bosimning keyingi kamayishida 

o‟zgarmaydi, gaz zichligi kamayadi. 
Kichik bosimlardagi gazning issiqlik o‟tkazuvchanligini bosim bilan 
bog‟liqligidan sovuq yoki isitilgan jismlarni saqlash uchun foydalaniladi. 1898 
yil ingliz olimi Dyuar termosni yaratadi. Termos qo‟sh devorli idish bo‟lib, 
devorlar orasida juda siyraklashgan
𝜆
>>d issiqlik o‟tkazuvchanlik koeffisiyenti 
kichik bo‟lgan gaz yoki vakuum bo‟ladi. Og‟zi po‟kak bilan yopiladi. Natijada 
termosga solib qo‟yilgan suyuqlik uzoq vaqt harorati o‟zgarmaydi.