E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

Past V 
Yuqori P 
Past V 
Yuqori P 
Yuqori V 
Past P 
Tezlik
Oqim yo’nalishi 
Tezlik

---

94 
3.7-rasm. 
Qon bosimining qon tomirlaridagi qiymatlarini ko’rsatuvchi 
chizmalar. 
 
holda o‟zgarishi ko‟rsatilgan. Bunda 2-arteriyalar, 3-kapilyarlar, 4-venalar, 
shtrixlangan soha bosim tebranishiga mos (puls to‟lqini) kelishi tasvirlangan.
§3.4.
Yurakning ishi va quvvati 
 
Yurak bajargan ish bosim kuchlarini yengish va qonga kinetik energiya 
berish uchun sarflanadi. Chap qorincha bir marta qisqarganda bajargan ishni 
hisoblaymiz. Qonning zarb hajmi V
z
ni silindr ko‟rinishida ifodalaymiz. Yurak 
bu hajmni ko‟ndalang kesim yuzi S bo‟lgan aorta bo‟ylab o‟rtacha P bosim 
ostida 

masofaga siqib chiqaradi. Bunda bajarilgan ish 
z
PV
PSl
F
A





1
(3.14) 
Bu hajmdagi qonga kinetik energiya berish uchun 
2
2
2
2
2



Vz
m
A


(3.15) 
ish bajariladi. To‟la ish 
2
3
3
2
1
3
2


V
PV
A
A
A




(3.16) 
Tomirlar
a) 
b) 
v) 

---

95 
o‟ng qorincha bajargan ish chap qorincha bajargan ishning 0,2 qismiga teng deb 
qabul qilinishi tufayli yurakning bir marta qisqarishida bajargan to‟la ish
)
2
(
2
,
1
2
,
0
2
3
3
3
3


V
PV
A
A
A




(3.17)
P = 13 kPa, V
3
= 60 ml,= 6·10
-5
m
3
,

= 1,05.10
3
kg/m
3
, 

= 0,5 m/s 
bo‟lsa tinch holatda yurakning bir marta qisqarishida bajargan ishi A = 1 J. 
ekanini topamiz. 1 s da 1 marta qisqarsa 1 sutkada A = 86400 J ish bajaradi. 
Agar sistolalar davomiyligi 0,3 s desak, yurakning bir marta qisqarishdagi 
quvvati W = 
t
A
= 3,3 Vt. Qoramollar uchun A = 2,93 J, quvvat 11,7 Vt. 70 yil 
yashagan odam yuragi 2,5 milliard marta qisqaradi. Bajargan ishi 10
9
J. Har 
qanday davriy nasos 10 mln. taktdan ko‟p ishlay olmaydi. Yurak esa bundan 
yuzlab marta ko‟p ishlay oladi. Yurakning siqib chiqargan qoni miqdori 1 km 
uzunlikdagi paroxod yuradigan daryoni to‟ldirgan bo‟lar edi. 
Arteriyalarning birortasidagi sistolik va diastolik bosimlar to‟g‟ridan-
to‟g‟ri manometrlarga ulangan igna yordamida o‟lchanishi mumkin. Tibbiyotda 
esa N.S.Korotkov taklif qilgan qonsiz usuldan keng foydalaniladi. 
Bunda M-manjet, R - qo‟lning bir qismi, Ye
s
- yelka suyagi, A - arteriya,
V – rezina nay orqali manjetga havo yuborilganda manjet qo‟lni siqadi. So‟ngra 
shu rezina nay orqali havo sekin yuboriladi va B manometr yordamida 
manjetdagi bosim o‟lchanadi. Agar muskullar bo‟shashtirilgan bo‟lsa, elastik 
devorlardan iborat bo‟lgan manjetga tegib yumshoq to‟qimalardagi bosimga 
teng bo‟ladi. 
Bosimning qonsiz o‟lchashning asosiy fizik g‟oyasi shundan iborat. Havo 
asta sekin chiqarilib bosim kamaytirib boriladi va bosim sistolik bosimga teng 
bo‟lsa, qon qattiq siqilgan arteriya orqali otilib chiqish imkoniyatiga ega bo‟ladi, 
bunda turbulent oqim yuzaga keladi. Hakam bosimni o‟lchashda fonendaskopni 
arteriya ustiga qo‟yib turbulent oqimga taalluqli bo‟lgan shovqinlarni eshitadi. 

---

96 
3.8-rasm. 
Qon bosimini o’lchash. 
Manjetdagi bosimni kamaytira borib laminar oqimni tiklash mumkin, buni 
eshitib ko‟rilayotgan tonlarning birdaniga pasayib ketishidan bilish mumkin. 
Arteriyada laminar oqimning tiklanishiga mos keluvchi manjetdagi bosim 
diastolik bosim kabi qayd qilinadi. Sog‟lom kishi organizmi uchun normal 
sistolik bosim 120 mm.sm.ust, diastolik bosim esa 80 mm.sm.ust.ga tengdir. 
Qon yurakka qaytish davomida bosim kamayib boradi. Katta arteriyada 90 
mm.sm.ust.bo‟lsa, kichik arteriyalarda 25 mm.sm.ust venada esa hatto 10 
mm.sm.ust.gacha kamayadi. Ammo, yurak urishi bilan bog‟liq bo‟lgan bosim 
120 - 80 mm.sm.ust chegarasida o‟zgarib turadi. Qon bosimining o‟zgarishi esa 
organizm faoliyatining o‟zgarishi bilan bog‟liqdir. Bundan esa tashxis 
maqsadlarida keng foydalaniladi. 
b 
B 

---

97 
3.9-rasm. 
Qon bosimining tomirlar bo’yicha taqsimoti.