|
Shilliq bo’shliq
Bo’g’im boshi
Tog’ay
Bo’g’im xalta
Yonbosh bog’lam
90
Bo‟g‟in boshi bo‟g‟in chuqurchasida sinovial suyuqlikda yopishqoqlik toza
suvnikidan 10 – 60 marotaba katta bo‟ladi. Natijada uning bo‟g‟indan sizib
chiqishi qiyinlashadi.
Molekulalar harakati haroratga bog‟liq ekan, u holda yopishqoqlik ham
haroratga bog‟liqdir. Suyuqliklar uchun yopishqoqlik harorat oshsa kamayadi.
Qonning yopishqoqligi 37
o
C da 4.10
-3
s
Pа
ga teng.
§ 3.3. Yurak va qon tomirlari yopiq biofizik tizim
Qonning oqish tezligi kichik bo‟lganligi uchun uni laminar oqim deb olish
mumkin. Qon molekulalari va arteriya devorlari orasida ishqalanish tufayli
arteriya chetlarida oqim nolga teng. Arteriya markazida tezlik eng katta bo‟ladi.
Demak, arteriya devorlari oldida bosim katta va tezlik kichik bo‟lganligi uchun
qon to‟qimalari arteriya markaziga itariladi. Agarda biror sababga ko‟ra arteriya
devorlari qalinlashsa ko‟krak qafasida og‟riq paydo bo‟ladi. Buning natijasida
arterioskleroz yuzaga kelishi mumkin. Bundan qutilish uchun organizmga
nitroglisirin yuborish kerak. Yuqorida aytilganidek, haroratning o‟zgarishi qon
yopishqoqligining ham o‟zgarishiga olib keladi. Boshqacha aytganda harorat
oshsa, qonning yopishqoqligi kamayadi, laminar oqim turbulent oqimga o‟tadi
va qon harakat tezligi oshadi. Laminar oqim oddiy bo‟lib, tezlik kichik
bo‟lganda yuz beradi. Agarda tezlik oshsa, oqim turbulent holatga o‟tadi. Bu
o‟tish chegarasi o‟lchamsiz kattalik Reynolds soni orqali aniqlanadi.
D
R
e
(3.13)
Bunda
D
- quvur diametri,
- suyuqlik zichligi, agarda bu son suv uchun
2000 dan kichik bo‟lsa quvur orqali oqim laminar, bundan katta bo‟lsa, turbulent
oqim bo‟ladi. Arteriyada qon oqimi uchun bu sonning qiymati 800 ga teng,
demak, Reynolds soni 800 dan katta bo‟lsa, organizmda patologik o‟zgarishlar
yuz beradi.
91
Quyidagi jadvalda qonning ayrim gidrodinamik parametrlari keltirilgan.
Odam uchun qon aylanishning ayrim gidrodinamik parametrlari
3.1-jadval
Tomir turi
O‟rtacha
tezlik
m/s
Diametr,
m
Tezlikning tomir
devori yonidagi
o‟rtacha gradiyenti,
s
-1
Reynolds
soni
Aorta
1
10
8
,
4
2
10
5
,
2
155
3
10
4
,
3
Arteriya
1
10
5
,
4
3
10
4
900
2
10
5
Arteriola
3
10
5
5
10
5
800
2
10
7
Kapillyar
3
10
1
6
10
8
1000
3
10
2
Venula
3
10
2
5
10
,
2
800
2
10
2
Vena
1
10
1
3
10
5
160
2
10
4
,
1
Yurak va qon tomirlari yopiq biofizik tizimdir. Yurak nasos rolini bajaradi
va u yurak qon tomirlarida qonni harakatga keltiruvchi asosiy energiya
manbaidir. U ATF molekulalarida joylashgan kimyoviy energiyani yurak
muskullarining mexanik energiyasiga aylantiradi. Demak, yurak impuls rejimda
ishlaydi. Sut emizuvchilar va qushlar yuragi to‟rtta kameradan tashkil topgan. U
ikkiga ajralgan va o‟ng qon tomirlari bilan tutashtirilgan. O‟ng yurakcha butun
tanadan qon qabul qiladi va oshqozonga yuboradi, undan esa o‟pka qon
arteriyasi orqali o‟pkaga yuboriladi. O‟pkada u kislorod bilan boyitilib o‟pka
venasi orqali chap yurak va oshqozonga qaytariladi. So‟ng ritmik ishlash bilan
qon butun tanaga yuboriladi. Yurak muskullarining siqilishi tufayli arterial va
vena tizimida bosimlar farqi yuzaga keladi va shu sababli qon harakatga keladi.
Yurak siqilishi chastotasi hayvon massasi qancha kichik bo‟lsa, shuncha katta
bo‟ladi. Chunki, massa qancha kichik bo‟lsa, uning sirti ham shuncha katta
bo‟ladi va issiqlik ko‟p yo‟qotiladi va kislorod bilan ta‟minlash ham shuncha
92
kam bo‟ladi. Sistola vaqtida chiqadigan qon miqdori qoramolda 850 – 580 ml,
odamda 60 – 70 ml, qo‟yda 55 ml, itda 14 ml ga teng. Fizik ta‟sir vaqtida bu
qiymat oshadi.
R
D
C
U
1
2
3
4
5
6
7
Юрак
3.5-rasm.
Yurak va qon tomirlari tuzilishi, hamda yurak faoliyatini
o’rganish elektron sxemasi: u-elektr kuchlanish, D-diod, C-kondensator,
R- rezistor
Yurakni kuchlanish manbai U deb olsak, yurak klapani D diod rolini
o‟ynaydi, ya‟ni bir tomonga ochiladi. Kondensator yarim davr ichida
zaryadlanadi, yarim davr ichida esa R orqali razryadlanadi. Kondensatorning
roli qon bosimining tebranishlarini tekislashdir. Qon tomirlarini tarmoqlangan
naychalar sifatida olish mumkin. 3.5-rasmda 1-2 aorta, 2-3 arteriyalar, 3-4
arteriolalar, 4-5 kapillyarlar, 5-6 venulalar, 6-7 venalardan iborat. Yurak
muskullarining qisqarishida (sistolada) qon yurakdan aortaga va undan tarqalib
ketuvchi arteriyalarga siqib chiqarila boshlaydi.
Agar bu tomirlar devorlari qattiq bo‟lganda edi, qonning yurakdan chiqish
paytida vujudga kelgan bosim tovush tezligida qismlarga uzatilgan bo‟lar edi.
Qon tomirlari elastik bo‟lgani uchun sistola paytida yurak itarib chiqarayotgan
qon aorta, arteriya va arteriolalarni cho‟zadi.
Yurak
93
3.6-rasm.
Quvurlarda suyuqliklarning oqim tezligi chizmasi
Bunda katta qon tomirlari sistola paytida markazdan chetdagi qismlarga
oqib boradigan qonga nisbatan ko‟p qonni qabul qiladi. Odamning sistolik
bosimi normada taxminan 16 kPa ga teng. Yurakning bo‟shashi (diastola)
paytida cho‟zilgan qon tomirlari pasayadi (bo‟shaladi), yurakning qon orqali
ularga uzatgan potensial energiyasi qonning oqishidagi kinetik energiyaga
aylanib diastolik bosimni taxminan 11 kPa. atrofida tutib turishga madad beradi.
Sistolalar yuz berishi davrida qonning chap qorinchadan itarilib chiqarilishi
tufayli yuzaga kelgan va aorta hamda arteriyalar orqali tarqaluvchi yuqori
bosimli to‟lqinga puls to‟lqini deyiladi. Puls to‟lqini tezligi 5 - 10 m/s, bu esa
(0,3 s da 1,5 - 3 m) sistola davrida yurakdan qo‟l va oyoqlargacha bo‟lgan
masofadan kattadir. Bu shuni bildiradiki, puls to‟lqini fronti qo‟l va oyoqlarning
oxirgi nuqtalariga aortada bosimning pasayishidan oldin yetib boradi. Ammo
qonning tezligi 0,3 - 0,5 m/s, puls to‟lqini tezligidan kichikdir. 3.7-rasmda yurak
atrofidagi, ya‟ni aortadagi (a) va arteriolalardagi bosimning (b) o‟zgarish
ko‟rsatilgan, (v) bosimning o‟rtacha qiymatining va qon oqimi tezligining qon
harakatlanuvchi tomirlar turiga bog‟liq
Do'stlaringiz bilan baham: |
