E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

 
§ 10.4. Radioaktiv nurlarni qayd qilish usullari 
Atom yadrolarini va yadrodagi ichki jarayonlarni o‟rganishda juda ham 
kichik zarrachalar (elektronlar, protonlar. 

-zarrachalar va hokazolar) bilan ish 
ko‟rishga to‟g‟ri keladi. Bu mikrozarrachalarni kuzatish va qayd qilish uchun 
yadro fizikasida asosan quyidagi asboblar va usullardan foydalanadi: ionizasion 
hisoblagich, ssintillyasiya hisoblagich, Vilson kamerasi, pufakli kamera, qalin 
qatlamli fotografiya emulsiyasi va boshqalar. 
Ionizasion schyotchigi - bu harakatlanayotgan zaryadlangan mikrozar-
racha gazni ionlashtirishida gazda razryad paydo bo‟lishini qayd qiladi. 
10.2-rasm. 
Geyger – 
Myuller hisoblagichi: 1-shisha 
ballon, 2-kondensor,
3-metall tola, 4-batareya, 
5-qarshilik. 
U shisha idishdan iborat bo‟lib, ichi 100 - 200 mm.sm ust. bosimida gaz 
bilan to‟ldirilgan. Metall tolaga batareyadan yuqori omli, qarshilik orqali 
kuchlanish beriladi. Agar idishga zaryadlangan zarracha uchib kirsa, gazni 
ionlashtiradi va gaz razryadi vujudga keladi. 
Kondensator zanjiridan o‟tadigan qisqa muddatli tok tufayli qarshilikdagi 
kuchlanish hosil bo‟ladi. Kuchlanishning bunday tebranishi odatdagi radiotexnik 

---

381 
usullarda kuchaytiriladi va so‟ngra signal lampochkasining chaqnashi yoki 
elektrotexnik hisoblagich strelkasining harakati bilan qayd qilinadi. Bu 
hisoblagich har sekundda 10000 zarrachani qayd qila oladi. 
Ba‟zi detektorlar zarrachalarning trayektoriyasini aniqlashda qo‟llaniladi. 
Vilson kamerasi, diffuzion va pufakchali kameralar shular jumlasidandir. 
Vilson kamerasini 1912 yilda ingliz fizigi Vilson ixtiro qilgan. Bu kamera 
ishi havoda uchib o‟tayotgan mikrozarracha hosil qiladigan ionlarning o‟ta 
to‟yingan bug‟ uchun kondensasiyalanish markazlari bo‟lib qolishiga 
asoslangan. Vilson kamerasini tuzilishi 10.3-rasmda keltirilgan. 
10.3 – rasm. 
Vilson kamerasi. Bunda 1- yorug’lik manbai, 2 – kondensor,
3 – kamera, 4 – porshen, 5 – radioaktiv preparat, 6 – nurlar, 7 – elektr 
kuchlanishni berish uchun yupqa simdan yasalgan to’r, 8 – stereofotokamera
 

---

382 
Bunda suv bug‟i o‟ta to‟yingan holatga o‟tadi va kameraga silindr 
devorining yupqa qismidan o‟tib kirgan mikrozarracha hosil qilgan ionlarda 
kondensasiyalanadi.
Zarrachalarning butun yo`lini suv tomchilari qoplaydi. 
Kameraning ichki hajmini yoritib, bu yo‟lni – treklarni kuzatish yoki suratga 
olish mumkin. Trekning ko‟rinishiga qarab ionlanuvchi zarachaning tabiati 
to‟g‟risida fikr yuritish mumkin (masalan, elektronning treki 

– zarrachasidan 
ingichkaroq va uzunroq bo‟ladi).