|
§ 10.3 Radioaktivlik
Hayot fizikasi. Bu bo‟limda radiasiyaning organizmga ta‟siri o‟rganiladi.
Boshqa nurlanishlar nima? Ular qanday xavfga ega? Odam uchun qanday
nurlanish normal hisoblanadi. Nurlanish manbalarini qayerlardan topish
mumkin.
Ionizasion nurlanish. Nurlanishning 3 turi mavjud.
1.
-nurlanish
2
He
4
ning yalong‟ochlangan yadrosi, ya‟ni geliyning tashqi
orbitasidan elektron chiqib ketadi. Bu ionizasion jarayon ma‟lum kinetik
energiya talab qilinadi.
- zarrachalar moddaga tushganda bir qism
energiyasini yo‟qotadi. Bu nurlanish u qadar kuchli emas, uni bir varaq qog‟oz
yordamida ham to‟xtatish mumkin.
-
nurlar esa to‟qimaga 6 sm gacha kirishi
mumkin.
2. Neytron nurlanish. Bu nurlanish ta‟sirida modda molekulalari
ionlashmaydi, lekin u moddadagi protonni chiqarib ion hosil qilishi mumkin.
378
Suvga tushganda H
+
va OH
-
radikallar hosil bo‟ladi. Bu nurlar ta‟sirida
xujayrada katta o‟zgarishlar bo‟ladi, ya‟ni rak kasalligiga olib kelishi mumkin.
3. Rentgen nurlari va
-
nurlanish. Rentgen va
-
nurlar elektromagnit
to‟lqinlar yoki fotonlar oqimidan iborat. Rentgen nuri to‟lqin uzunligi 3 nm,
-
nurniki 0,03 nm ga teng. Bu nurlar moddaga kirish qobiliyati ancha yuqori
ta‟siri bo‟lganda foton energiyasini beradi va atomdan chiqib ketadi. Bu
-
zarrachalar esa moddaga ta‟sir qiladi.
Nurlanish dozasi.
Nurlanish to‟qimaga tushganda qanday hodisalar yuz beradi. Biz
nurlanishning to‟qima massasiga nisbati bilan aniqlanadigan doza nurlanishini
qarab chiqamiz.
Ion juft hosil qilish uchun nurlanish dozasini birlik massa tomonidan
yutgan dozaga nisbatan olinadi, ya‟ni
(oldinlari “rad” qabul qilingan edi,
).
Shu bilan birga nurlanish ionizasiyasi yakka ko‟rsatkich emas. Nurlanish
qancha zich bo‟lsa, u holda u shuncha biologik kuchli ta‟sir qiladi. Har bir
nurlanishning sifat ko‟rsatkichi bor. Sifat ko‟rsatkichiga qarab uning ta‟sir
effekti ham yuqori bo‟ladi. Masalan, neytron nurlanishining sifat ko‟rsatkichi 20
ga teng.
zarrachalarniki 20, va
nurlariniki 1 ga teng.
Odam organizmida nurlanishni o‟lchash uchun ekvivalent doza ishlatiladi.
Bu zivert bo‟lib,
. (avvallari
“chet” o‟lchov birlik ishlatilgan, ya‟ni
).
Hayot uchun xavfli ta‟sir etuvchi effekt. Ta‟sir qilish vaqti kichik (minut
yoki soat) va katta (xaftalab) bo‟lishi mumkin. Ta‟sir vaqti qancha katta bo‟lsa,
u shunchalik ko‟p nurlanadi. Qisqa vaqt ichida katta doza ta‟sir qilsa 6 zivertdan
katta bo‟lsa, bir zumda halok bo‟ladi. 4 zivert bo‟lsa 50% o‟lish ehtimoli bor.
379
1 zivert bo‟lsa miyaga qon qo‟yilish ehtimoli mavjud. 0,75 zv. bo‟lsa,
ko‟ngil aynish, qusish, soch to‟kilishi, yarim zv. da esa suv ichgisi keladi. 0,1
zv. dan katta bo‟lganda ximiyaviy effektlar kuzatiladi.
Oldin nurlangan kishilarda hech qanday effektlar bo‟lmasligi mumkin,
lekin ba‟zi hollarda buning asorati leykimiya yoki ilik rakiga olib kelishi
mumkin. Nurlanish kelajak avlod uchun ham ta‟sirini o‟tkazishi mumkin.
Agarda ota-onadan bir otasi 1 zivert nurlanish bilan zaharlangan bo‟lsa, u holda
ularning farzandlari yoki nabiralarining nur kasalligiga chalinishi 4/1000, ya‟ni
(0,4%) ehtimolga ega.
Risk dozaga proporsional holda bo‟ladi, lekin ba‟zi hollarda bunday
bo‟lmasligi ham mumkin.
Xerosima va Nagasaki hamda Chernobil AES atrofidagi odamlarda
o‟tkazilgan tekshirishlardan xavfli o‟simtalar paydo bo‟lishi uchun zarur bo‟lgan
dozalarni aniqlash ehtimolligini ko‟rsatish mumkin.
1 Zv Dozaga nurlanish 1/50 yoki 2% ehtimolik bilan odamning o‟lishini
ko‟rsatadi.
Ba‟zi radioaktiv moddalarning nurlanish quvvati:
Odam organizmida 150 mg kaliy bo‟lib, shunda 0,012% - radioaktiv 40
mZv/yil radon 0,39 mZv/yil, kaliy, uran va toriy 0,28 mZv/yil.
Kosmik nurlar 0,27 g, jami 3,0 mZv/yil.
Umumiy nurlanish quvvati 3,0 mZv/yil ga teng bo‟lar ekan.
Joyiga qarab radioaktivlik o‟zgaradi. Radioaktivlik tabiiy hodisa bo‟lib,
asosiy fenomen hisoblanadi.
Nurlanishning boshqa manbalari.
10 marta samolyotga uchgan yo‟lovchi olgan dozasi 1 yilda 30 mZv.
1 yil davomida televizor ko‟rgan odam uchun 2-15 mZv, elektrostansiyada
ishlovchi xodim 1 yilda 0,2 mZv, rentgen nuridan 1 yilda olgan dozasi 100 mZv,
flarissint manbalaridan olingan doza 100 mZv.
Bundan tashqari 1 yil davomida odam tabiiy va sun‟iy nurlanishlardan 3,6
mzv/yil nurlanish oladi.
380
1999 yilgi aktiga binoan yuridik cheklanish 1+20 mZv/yilda yoki 50
mzv/yil – 5 yilda 100 mZv nurlanish olishi mumkin.
Jay Newman. Physics of thye Life Sciyencyes. 2008. Springer Sciyencye-
Buiseness Media. LLC. pp. 638-645
Do'stlaringiz bilan baham: |
