Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

118-расм. Скелет мускули толасидаги ҳаракат потенциали (микроэлектродни ҳужайра ичига киритнб
қайд қилинган).
а—деполяризация фазаси; 6—реполяри
зация фазаси; в — манфий из потенциали.
Таъсирот бериш пайти стрелка билан
кўрсатилган.


Ҳаракат потенциали
Нерв ёки мускул толасининг бир қисмига етарлича кучли таъсир
ловчи (масалан, электр токюшнг зарби) билан таъсир этилса, шу қисмида қўзғалиш вужудга келади, унинг энг муҳим кўринишларидан
бири мембрана потенциалининг ўзгариши, яъни ҳаракат потенциалидир.
Ҳаракат потенциалини икки усултоланинг ташқи юзасига қўйилган электродлар ёрдамида (ҳужайра сиртидан олиш) ва протоплазма ичига киритилган микроэлектродлар ёрдадамида (ҳужайра ичидан олиш) қайд қилиш мумкин.
Потенциални ҳужайра сиртидан олишда толанинг қўзғолган қисми юзаси секунднинг мингдан бир неча бўлагича келадиган жуда қисқа вақт ичида тинч турган қўшни қисмига нис-батан манфий электр зарядли бўлиб қолганини аниқлаш мумкии.
Узоқ вақтгача физиологлар ҳаракат потенциали тинчлик даврида мембрананинг ташқи ва ички томонлари ўртасидаги иотенциаллар фарқининг қисқа вақт йўқолиш натижасидир, холос, деб фараз қилишган эди. Аммо ҳужайра ичига микроэлектродлар жойлаб, потенциаллар фарқини аниқ ўлчаш шуни кўрсатдики, ҳаракат потенциалининг амплитудаси тинчлик потенциалининг миқдорига нисбатан 30—50 мв ортиқ экан. Бу ортиқликнинг сабаби шуки, қўзғалиш пайтида тинчлик нотепциали анчайин йўқолиб кетмайди, балки тескари белгили потенциаллар фарқи вужудга келади, шунинг патижасида мембрананинг ташқи юзаси ички томонига нисбатан манфий электр зарядли бўлиб қолади.
Скелет мускули толасида ҳужайра ичига микроэлектрод жойлаш йўли билан қайд қилинган ҳаракат потснциали 118-расмда кўрсатилган. Бу ҳолда мембрананинг ташқи ва ички томонлари ўртасидаги потенциаллар фарқи тинчлик ҳолатида 85 мв ни ташкил этди (мембрананинг ички томонидаги заряд — 85 мв га тенг). Якка стимул таъсирида (стимул бериш пайти стрелка билан кўрсатилган) мсмбранадаги потенциаллар фарқи тез пасайиб, нулга тушиб қолди, шундан кейин потенциаллар фарқи яна вужудга келди, лскин у тескари белгили эди: мембрананинг ички томони ташқи томонига нисбатан мусбат зарядли бўлиб қолди. Потенциалнипг шу ўзгариши 30 мв га етгач тикланиш процесси бошланди; натижада мембрана потенциали бошланғич миқдорига қайтди.
Ҳаракат потенциалининг эгри чизиғида кўтарилувчи ва тушувчи фазалар тафовут қилинади. Кўтарилувчи фазада мембрананинг бошланғич қутбланиши (поляризацияси) барҳам топгани учун бу фаза деполяризация, яъни қутбланишнинг йўқолиш фазаси деб аталади (118-расмда а); тушувчи фазада мсмбрананинг қутбланиши тинчлик даражасига қайтади, шунинг учун бу фаза реполяризация, яъни кайта қутбланиш фазаси деб аталади (118-расмда б).
Нерв ва скелет мускули толаларидаги ҳаракат потенциали 0,1—5 м/сек. доирасида давом этади, айни вақтда реполяризация фазаси деполяризация фазасига нисбатан ҳамиша узоқроқ бўлади. Нерв ёки мускул толаси 10 С ° совутилганда ҳаракат потенциали айниқса тушувчи фазасида тахминан 3 баравар узоқроқ давом этади.