Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

Қалқонсимон без гормонларининг таъсири. Қалқонсимон безда ҳосил бўлувчи тироксин, трийодтиронин, трийодтиросирка кислота ва баъзи йодли бирикмалар оксидланиш ва протеолитик процессларни жуда кучайтиради. Айниқса митохондрийлардаги оксидланиш процесслари активлашади, бу эса ҳужайрада энергия алмашинувини кучайтиради.
Ҳайвонларга тироксин ёки трийодтиронин юборилганда асосий алмашинув анча ошади. Одамга 1 мг тироксин юборилса, суткадаги энергия сарфи тахминан 1000 ккал ортади. Оксидланиш процессларининг кучайиши натижасида кислород истеъмол қилиш ва карбонат ангидрид чиқариш кучаяди, албатта. Оксидланиш процесслари кучайганда организм кислород етишмаслигига ғоят сезгир бўлиб қолади; жуда баландда бўлиш организмга айниқса ёмон таъсир этади.
Қалқонсимон без гормони қонга ортиқча ўтганда асосий алмашинув ортиши билан бир қаторда ташқи иш бажаришга энергия сарфи ҳам ортади. Қалқонсимон без нормал ишлаб турса, бажарилган ҳар бир килограммометр ишга энергия сарфи ўрта ҳисоб билан 1,2 ккал ортади: қалқонсимон без гиперфункцияси анчагина бўлса бу миқдор 2,8 ккал га етиши мумкин. Шундай қилиб, безнинг гиперфункциясида мускуллар ишлаб турган вақтда иссиқлик ҳосил бўлиши кескин даражада ортади.
Тироксин организмдаги ҳамма озиқ моддалар — углеводлар, оқсиллар ва ёғларнинг сарфланишини кучайтиради. Тироксин таъсирида тўқималар қондаги глюкозани кўплаб ўзлаштиради. Қондаги глюкоза камайганда жигар ва мускуллардаги гликогеннинг парчаланиши ҳисобига тўлиб туради. Организмга узоқ давр мобайнида ҳар куни тироксин юбориб турилса, ёғларнинг зўр бериб сарфланиши сабабли нафас коэффициенти камайиб, 0,75 га тушади, яъни ёғларнинг оксидланиши учун характерли нафас коэффициентига яқинлашади. Бунда ёғ нормал миқдорининг фақат 1/3 қисми мускулларда, 1/2 қисми жигарда сақланади. Тироксин юборилганда оқсилларнинг кўп сарфланиши сабабли сийдикдаги азот миқдори кўпаяди. Тироксин бериб турилган ҳайвонлар жигарида аминокислоталар кўпроқ дезаминланади.
Тироксин энергия алмашинувини кучайтириш билан қолмай, организмнинг пластик алмашинувини ҳам кучайтиради. Бу ривожланишнинг тезлашишида намоён бўлади.
Қалқонсимон без гормонлари марказий нсрв системасига стимулловчи таъсир кўрсатади. Ит организмига кўп кунлар давомида тироксин катта дозада юборилса, ит безовталаниб, тез-тез сесканадиган бўлиб қолади, уларда пай рефлекслари (масалан, тизза рефлекси) кучаяди, айниқса оёқларини чўзиб, таянмаганда оёқлари титрайди (тремор).
Одамнинг қалқонсимон без функцйяси кучайганда ҳам шунга ўхшаш ҳодиса кузатилади.
Н. А. Вальков тадқиқотларига қараганда қалқонсимон бези олиб ташланган итларда шартли рефлекслар ҳосил қилиш жуда ҳам қийин; бир кун олдин ҳосил қилипган шартли рефлекс эртасига сўна бошлайди ва уни янгидан ҳосил қилишга тўғри келади. Қалқонсимон без. гормонлари мия катта яримшарлари пўстлоғига бевосита таъсир этишдан ташқари, мия стволининг ретикуляр формацияси орқали ҳам таъсир этиши аниқланган . Бу гормонлар ретикуляр формация структураларида марказий нерв системасининг бошқа бўлимлари-дагига нисбатан кўпроқ тўпланади ва унинг тонусини ошириб, мия катта яримшарлари пўстлоғига активлаштирувчи таъсир этади.