|
Сийдикнинг миқдори, таркиби ва хоссалари
Сийдик миқдори. Одамдан бир суткада чиқадиган сийдикнинг умумий миқдори кенг кўламда ўзгариб туради ва ўрта ҳисобда 1,5 л ни ташкил қилади. Сийдикнинг солиштирма оғирлиги 0,012—1,020, музлаш нуқтаси — 1,3—2,2°. Сийдикда қарийб 4% қаттиқ модда бор.
Киши кўп терлаганда, масалан, иссиқ иқлим шароитида, тер билан сув чиқиб кетганидан, сийдик миқдори камаяди.
Киши ухлаган вақтда, айниқса уйқу қаттиқ бўлганда сийдик ҳосил бўлиши кескин даражада камаяди. Кечаси чиққан сийдик кундузгига қараганда ранги тўқроқ ва концентрацияси юқорироқ бўлади.
Овқатдан сўнг, овқатдаги сув ва тузлар ичакдан сўрилиши туфайли, концентрацияси ва солиштирма оғирлиги паст бўлган сийдик одатда кўпроқ чиқади.
Сийдик таркиби. Буйраклар оқсилнинг парчаланишидан ҳосил бўладиган азотли моддалар — мочевина, сийдик кислотаси, аммиак, пурин асослари, креатин, индиканни организмдан чиқариб юборувчи асосий йўлдир.
Одам ва сут эмизувчиларда мочевина оқсил парчаланишининг асосий маҳсулидир. Сийдикдаги азотнинг 90% гачаси мочевинага тўғри келади. Сийдикдаги мочевинанинг концентрацияси қарийб 2%.
Одатда одам сийдигида 0,5% сийдик кислотаси бор, демак, суткасига 0,5—1 г сийдик чиқиб кетади, бироқ пуринларга бой овқат истеъмол қилинганда сийдик кислотаси 2 ва 3 г гача чиқади. Овқатда пуринлар бўлмаганда (оқ нон, сут, тухум, гуруч истеъмол қилинганда) сийдик кислотасининг миқдори камаяди. Одам сийдигидаги бошқа пурин асосларининг умумий миқдори сийдик кислотасига қараганда тахминан 10 баравар кам.
Сийдик билан чиқадиган аммиакнинг кўпчилиги (сийдикдаги миқдори қарийб 0,04% ча) буйракларнинг ўзида ҳосил бўлади.
Мускулнинг қисқариш вақтида парчаланадйган фосфокреатиндан ҳосил бўлувчи креатин сийдик билан чиқувчи креатининга айланади (креатинин миқдори 0,075%).
Сийдикда юқорида айтилган азотли моддалардан ташқари, ичакда чиритувчи бактериялар таъсирида оқсил парчаланишидан ҳосил бўлувчи индол, скатол, фенол каби моддалар ҳам бор. Жигарда бу моддалар сульфат кислота билан жуфт бирикмалар ҳосил қилиб, зарарсизланади. Улар сийдикка индоксилсульфат (индикан), скатоксилсульфат, оксифенил-сирка ва оксифенил-пропионат кислоталар шаклида қўшилиб кетади.
Парчаланмаган оқсиллар нормал сийдикда бўлмайди. Сийдикда оқсил пайдо бўлиши одатда буйрак касаллигидан гувоҳлик беради. Аммо баъзан, масалан, оғир жисмоний иш вақтида (масалан, спорт мусобақалари вақтида узоқ дистанцияга югурилганда) буйрак фильтри ўтказувчанлигининг ортиши сабабли соғлом одам сийдигида ҳам оқсил пайдо бўлиши мумкин. Утказувчанликнинг бундай ортиши патологик ҳодиса бўлмай, бироз дам олишдан сўнг аввалги аслига келади.
Оқсиллардан бўлак органик бирикмалар орасида: организмга айниқса ўсимлик овқатлари билан кирувчи ва қисман организмнинг ўзида ҳосил бўлувчи шовул кислотаси, жадал жисмоний ишдан сўнг ҳосил бўлувчи сут кислотаси; диабетда организмда ёғларнинг қанд-га айланишида ҳосил бўлувчи ацетон жисмлар сийдикда учрайди.
Қондаги қанд концентрацияси 150—180 мг % дан ошмаса, сийдикда қанд бўлмайди. Фақат гипргликемияда, у қандай сабаблар билан келиб чиққанидан қатъи назар, сийдикда глюкоза пайдо бўлади.
Бу органик моддалардан ташқари, сийдикда унга сариқ ранг берувчи пигментлар ҳам бор. Бу пигментлар ичакда ўтдаги билирубиндап ҳосил бўлади, билирубин ичакда уробилин ва урохромга айланади, булар эса ичак девори орқали қонга сўриладида, кейин буйраклар ор-қали чиқиб кетади. Шу билан бирга буйракларнинг ўзи ҳам гемоглобиннинг парчаланиш маҳсулларини оксидлаб, сийдик пигментларига айлантира олади. Сийдик билан асосан натрий хлорид (10—15 г), калий хлорид (3—3,5), сульфатлар (2,5 г), фосфатлар (2,5 г) каби бир талай анорганик тузлар (бир суткада 15—25 г) чиқиб кетади. Сийдикнинг кислотали реакцияси шуларга боглиқ. Сийдикдаги сульфатлар гавдада парчалангап оқсилларнинг олтингугуртидан, фосфатлар гавдада парчаланган лецитин фосфатларидан, фосфорли оқсиллардан, суяк тўқимасининг фосфатларидан ва бошқа моддалардан ҳосил бўлади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
