Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

Глюкокортикоидлар ҳосил бўлиш интенсивлигига таъсир этувчи факторлар. Оғриқ, жароҳатланиш, қон йўқотиш, организмнинг қизиб кетиши, ўта совуши, баъзи моддалардан заҳарланиш, юқумли касалликлар, оғир руҳий кечинмаларда глюкокортикоидлар секрецияси кучаяди. Юқорида кўрсатилганидек, бу ҳолатларда буйрак усти безларининг пўстлоқ қаватида адреналин ҳосил бўлиши рефлекс йўли билан кучаяди. Адреналин қонга ўтиб, гипоталамусга таъсир этади, шу туфайли гипоталамуснинг баъзи ҳужайралари гипофизнинг олдинги бўлагидан адренокортикотроп гормон чиқишини кучайтирадиган моддаларни ҳосил қилади. Адренокортикотрон гормон буйрак усти безида глюкокортикоидлар ҳосил бўлишини кучайтирувчи фактор ҳисобланади. Гипофиз олиб ташланганда, буйрак усти безлари пўстлогининг тутамли зонаси атрофияга учрайди ва глюкокортикоидлар секрецияси кескин даражада камаяди.
Бир қанча ноқулай факторлар таъсирида адренокортикотроп гормон, демак глюкортикоидлар секрециясининг кучайиши туфайли вужудга келувчи ҳолатни Селье «тарангланиш», ёки «стресс», деган ибора билан атаган. Стресс ҳосил бўлишида Селье уч фазани ски уч босқнчни ажратади: 1) «тревога» (таҳдид) фазасида нокулай факторлар таъсир эта бошлаб, адренокортикатроп гормон ва глюкокортикоидлар секрецияси кучаяди; 2) резистентлик (чидамлилик) фазасида қондаги глюкортикоидлар кўпайиб, организм ноқулай таъсиротларга чидамли бўлиб қолади; 3) ҳолдан кетиш («истошение») фазасида буйрак усти безлари глюкокортикоидларни етарли миқдорда чиқармай қўяди (Сельенинг фикрича глюкокортикоидлар ҳимоя қилувчи, адаптив гормонлардир), натижада организмнинг аҳволи ёмонлашади.
Буйрак усти безлари мағиз қавати билан пўстлоқ қавати ички секрециясининг функционал аҳамиятида бир қадар умумий хусусият бор. Иккала қаватдан чиқадиган гормонлар организм нормал ҳолатига таҳдид қилувчи фавқулодда ҳолатларда, бошқача айтганда, «авария» вазиятида ҳимоя реакцияларини кучайтиради. Айни вақтда адреналин чиқарувчи мағиз қават организмнипг актив ҳаракат реакцияларини кучайтиради. Гипоталамусга адреналин таъсир этиши туфайли ўз фаолиятини кучайтирадиган пўстлоқ қавати эса, организм қаршилигининг ички факторларини кучайтирувчи гормонлар чиқаради.
Аммо организм қаршилигининг ортиши бутун глюкокортикоидлар таъсирида кучаядиган процесслардангина иборат бўлмай, жуда кўп факторларга боғлиқ эканлигини назарда тутмоқ керак.