Дядя Горгудун мязар йери щаггында

Qorqudşünaslığın keçdiyi 200 illik tarixi dəyərləndirərək “Kitabi-Dədə Qor­­qud” abidəsinin öyrənilməsini aşağıdakı mərhələlərə ayırmaq olar:

1. Henrix Fridrix fon Ditslə başlanan mərhələ (1815). Bu mərhələdə abi­də elm aləminə məlum olur, onun üzərində ilk tərcümələr aparılır. Abidədən mü­­­əyyən hissələr alman dilinə tərcümə edilir və üzərində araşdırmalar aparılır. Abidə Avropada elmi dövriyyəyə daxil olur.

Abidəni ilk olaraq Drezden kitabxanasında aşkarlayan Henrix Ditsə Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy maraqlı görünmüş və türkcəni də mükəmməl bilən şərq­şünas onu alman dilinə tərcümə etmişdir. O, eyni zamanda Tə­­pə­­göz və Siklop obrazlarını müqayisə etmişdir. Əlbəttə, bunlar iki müxtəlif mi­fo­loji təsəvvürü və ya dünya modelini əks etdirən anlayışlardır. Bu tipli anla­yış­la­rın təd­qiqata cəlb olunması abidənin leksik ehtiyatını, lüğət tərkibini müəy­yən­ləş­dirməyə doğru gedən yolda atılan ilk addımlardır.

Henrix Fridrix fon Ditsin Dədə Qorqud oğuznaməsi ilə bağlı fəaliyyəti təkcə “Oğuz siklopu” məqaləsi və “Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy”un alman di­linə tərcüməsi ilə məhdudlaşmır. Onun fəa­liy­yətinə türk xalqlarına aid 400-dən çox əlyazmanın arxivlərdə aşkarlanması və toplanması da aiddir. Buraya onun türklər haqqında maraqlı faktlarla zəngin olan “Asiya xatirələri” kitabını da əlavə etmək lazımdır.

“Kitabi-Dədə Qorqud”un bizə məlum olan ilk nüsxəsi Drezdendə Kral ki­tab­xanasında aşkar edilən 154 səhifəlik bir əsərdir. Hər səhifədə 13 sətir var­dır. Berlində hər səhifəsində 34 sətir olan 37 səhifəlik başqa bir əlyazma da tapıl­mışdır. Berlin nüsxəsi kimi tanınan bu abidə əslində Drezden nüs­xə­sindən kö­çürmədir. “Kitabi-Dədə Qorqud”un İtaliyada Vatikan kitabxanasında (indi o Va­tikan dəf­tərxanasında mühafizə olunur) saxlanılan 109 səhifəlik başdan-axı­radək hərəkələnən (hər səhifədə 13 sə­tir) başqa bir nüsxəsi – Vatikan nüsxəsi də var­dır. Drezden nüsxəsi açıq-aşkar Azərbaycan dilində ya­zılmışdır. Vati­kan nüs­­xəsi isə cəmi 6 boydan ibarət olub, XVI əsr türkcəsinə daha yaxın­dır” (10, 6).