Дядя Горгудун мязар йери щаггында

Key words: Oghuz epic, “The book of Dede Korkut”, enemy, thakur, infidels, history, epic memory, Oguz heroes.
Улькер Набиева
ОБРАЗЫ ВРАГОВ В ЭПОСЕ «КИТАБИ-ДЕДЕ КОРКУТ»
Резюме
В данной статье еще раз подтверждается тот факт, что огузский эпос является ценным источником для изучения истории огузских тюрков.
Повествуется о неприятельских отношениях тюрков в различные исторические эпохи на протяжении веков, зарождении вследствие этого в огузском этническом сознании понятия «заклятый враг» и сохранении этого понятия в огузском эпосе. И поэтому понятие «неприя­тель», образы внешних и внутренних врагов является одной из тем, которые требуют тщатель­ного исследования.
В эпосе образы врагов охарактеризованы с разных сторон. На самом деле эти образы можно разделить на две группы: внутренние враги и внешние враги. Намерения внешних вра­гов явны, они совершают побеги, нападения, грабежи и присваивают себе все самое лучшее. К сожалению, эта политика продолжается и в наши дни. В статье сообщается, что в эпосе внеш­ние враги в основном представлены как враги-иноверцы, тагаворы, враги в черных одеяниях. Среди них Шоклю Мелик, Дирек сын Аршина тагавор крепости Дюзмурд, тагаворы крепостей Туманин, Агсега и другие образы охарактеризованы, как коварные враги, пытающиеся раздро­бить родину огузов. Шоклю Мелик выделен как наиболее коварный и отличающийся хитрос­тью вражеский образ. Привлечен к исследованию также образ Тепегёза в качестве внутреннего врага.
Ключевые слова: огуский эпос, «Китаби-Деде Коркут», эпическая память, враг, такур, погром, история, огузские герои
Vahid Adil Zahidoğlu
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun
aparıcı elmi işçisi
e-mail: [e-mail]
“KİTABİ-DƏDƏ QORQUD”DA BİR NEÇƏ SÖZÜN OXUNUŞU, SEMANTİK
TƏFSİRİ VƏ ETİMOLOGİYASI HAQQINDA
Özət
Qədim yazılı folklor abidəsi kimi “Kitabi-Dədə Qorqud”un müx­təlif aspektlərdən tədqiqi, ədəbi-bədii və tarixi əhəmiyyətini təsbit etmək, dil tariximizin qaranlıq səhifələrinə işıq sala biləcək qədim dil faktlarını üzə çıxarmaq üçün abidənin mətninin elmi əsaslarla transli­terasiya olunması, ayrı-ayrı söz və ifadələrin düzgün oxunması və mə­na­larının dəqiq müəyyənləşdirilməsi xüsusi aktuallıq kəsb edir. Mətn tərtibi zamanı mövcud əlyazmaların müqayisəli şəkildə qiymət­lən­di­rilərək düzgün oxunuşu bütövlükdə abidənin milli-mənəvi mən­su­biy­yətini, bədii-estetik keyfiyyətlərini, yarandığı və yazıya alındığı dövrlərin tarixi-linqvistik həqiqətlərini obyektiv prizmadan qiymətləndirməyə imkan verir. “Kitabi-Dədə Qorqud”un mətni ən əski çağlardan tutmuş yazıya alındığı dövrlərə qədərki zaman kə­si­mini əhatə edən bir neçə təbəqədən təşkil olunmuşdur. Bu cəhətə diqqət yetirilmədiyi təqdirdə abi­də­nin mətnində beş-altı, hətta bəzən on-on beş oxunuş variantının ortaya çıxması labüddür. Bu isə, öz növbəsində, dilçilik, folklor, ədəbiyyatşünaslıq və s. elm sahələrinə aid tədqiqatlarda yanlış oxunuş va­riantları əsasında həqiqətdən uzaq olan müxtəlif fərziyyələrin meydana gəlməsinə, abidənin dilin­dəki qədim sözlərin fonetik tərkibcə təsadüfi səs bənzərliyinə görə müasir dildəki leksik vahidlərlə eyni­ləş­dirilməsinə, təhkiyənin semantik-struktur axarına uyğun gəlməyən sözlərin və ifadələrin üzdə gö­rü­nən uydurma mənalarına istinadən psevdoetimoloji şərhlərin verilməsinə yol açır. Bəzən bu uy­ğun­suz­luqlar aşkara çıxarılsa da, faktlara tarixi-müqayisəli araşdırma prizmasından yanaşmaq yerinə mətnə süni düzəlişlər etmək yolu seçilmiş, bir növ bütün günahlar katiblərin üzərinə atılmışdır. Bəzi hallarda isə açıq görünən katib xətaları düzəldilmədən “hərflərə qul sədaqəti göstərmək” prinsipi ön plana çəkilmiş, yəni mətndəki yazılış formalarını eynilə əks etdirmək tələbi irəli sürülmüşdür. Bun­ları nəzərə alaraq biz oxunuşu, semantik təfsiri və etimologiyası uzun illər boyunca müxtəlif mübahisələrə səbəb olmuş boz “yeniyetmə, evlənməmiş gənc” sarmur- “qorxu və vahimə içində yuxudan ayılmaq”, ancaq “məhz o(dur)”, qıqı “əzan”, kəgəş- “gizli ədavət saxlayaraq bir-birinə düşmən olmaq, bir-bi­ri­nə qarşı kin saxlamaq”, qalçan- “titrəmək ” tipli bir neçə sözlə bağlı düşüncələrimizi bölüşmək istə­yi­rik.