Дядя Горгудун мязар йери щаггында

Açar sözlər: “Dədə Qorqud kitabı”, Qayı, İç Oğuz, Dış Oğuz
Oğuz türklərinin tarixi, həyatı, adət-ənənəsi, əxlaqı, məi­­şəti, yaşam nor­ma­la­rını özündə əks et­dirən “Dədə Qorqud kitabı” 200 ildir ki, tədqiq olu­nur. Bu 200 ildə bir çox alimlər dastanı tədqiq etmişlər, lakin dastanın sirr dolu məqamları hələ də qal­maq­dadır. Dastanda gizlənmiş sirli həqi­qət­lər nə qədər araş­dırılırsa, tədqiq olunursa, bitmək bilmir ki, bilmir. Hər bir araş­dır­ma bi­zə dastanla bağlı bu və ya digər həqiqətləri aşkarlayır, lakin özümüz də bilirik ki, dastanla bağlı aşkar­lanacaq həqiqətlər hələ tükənməyib, deyiləcək sözlər hələ bit­mə­yib.
Dastanla bağlı bir müəmmalı, sirli məqam da var ki, o da dastanın müqəddimə his­sə­­sində Dədə Qorqud tərəfindən deyilən: “Axır zamanda xan­lıq geri Qayıya də­gə, kim­­sənə əllərindən almaya, axır zaman olub qiyamət qo­pun­ca” (1, 28) cümləsi ilə bağ­lı­dır. Be­lə ki, dastanda Dədə Qorqud tərəfindən işlədilən və sanki havadan asılı qa­lan bu söz­lər elə bil təsadüfi deyilmiş sözlərdir və dastanda cərəyan edən ha­­di­sə­lə­rin son­rakı inkişafına heç bir təsir göstərmir və heç nə­yi də­yiş­mir. Amma, zənni­miz­cə, bu, zahirən belə görünsə də, əslində, heç də belə de­yil­dir. Belə ki, əslində, bu söz­­lər çox böyük məna yükünə malikdir və dastanın so­nun­cu boyunda cərəyan edən ha­di­sələr Dış Oğuzun İç Oğuza asi olması və onların arasında savaşın baş verməsi məsələsi də, məhz, birbaşa bu söz­lərlə bağlıdır.
Bu məsələyə, Dış Oğuzun İç Oğuza asi olması və onların arasında savaşın baş verməsinin səbə­bini fərqli şəkildə izah edən alimlər də vardır. “Dədə Qorqud” das­tanlarının sirli dünyasına bizi eks­kurs etdirən araş­dı­rı­cı­lar­dan biri olan aka­de­mik Kamal Abdulla özünün “Mifdən Yazıya və yaxud gizli Dədə Qorqud” ki­tabında dastanın üst qatında özünü göstərməyən, yaxud çox zəif şəkildə özünü göstərən hadisələri dastanın alt qatına nüfuz edərək çox uğurla bərpa etməyə çalış­mışdır. K.Abdulla sözügedən kitabın “Mətnin semantik boşluqları” adlı III hissə­sində yazır: “Kon­kret personajlar ara­sında üst qatda özünü göstər­mə­yən və yaxud çox zəif şəkildə özünü göstərən münasibət və əlaqələr sanki mətn­də se­mantik boşluqlar yaradır... Bu cür boşluqlar bizə elə gəlir ki, dərin, gizli qatda “nə iləsə” dol­du­rulmuş kimidirlər və sadəcə olaraq onları, yəni dərindəki mövcud dol­­ğunluğu üz­dəki boşluqla, amma yeri görünən, özü barədə “söz” deyən, dəyəri olan boşluqla əla­­qə­lən­dirmək, bunları bir-birilə bağlamaq lazımdır” (1, 301).
Müəllif toxunduğu və çox doğru olaraq müşahidə etdiyi semantik boş­luq­lar­dan biri olan dastanda Aruz Qoca və Salur Qazan arasındakı soyuq münasibətlərin nəti­cə­sində İç Oğuzla Dış Oğuzun savaşması məsələsinin sə­bə­bini özünəməxsus şəkildə izah etmişdir. Bu məsələyə münasibət bildirən K.Abdulla gös­tərir ki, İç Oğuzla Daş Oğuzu qanlı müharibəyə gətirən münaqişənin üzdə, formal qatda təq­­dim edilən sə­bəbi kimi Qa­zanın hər il evini yağmalatdığı (yəni Burla xa­tunun əlindən tutub evdən çı­xıb Qalın (həm İç, həm də Daş) oğuz bəy­lə­rinə evin­dən nə istəsə apar­malarına icazə verdiyi) zaman bu adəti özünün poz­ması gös­tərilir. Yəni son dəfə yağmalatma törəninə Qazan Dış Oğuz bəylərini dəvət etmir. Nəticədə savaş baş verir. Müəllifə görə, bu savaşın əsl səbəbi isə das­tan­da verilən bir sua­lın cavabı ilə bağlı idi. Salur Qazanın evi yağmalandığı boyda bəy­lərə ova çıxmağı təklif edən Qazana Aruz belə bir sual verir: “Sası dinli Gür­cüstan ağzında otu­rursan, ordun üstündə kimi qorsan?”. Qazan isə “Üç Yüz Yi­git­lən oğ­lum Uruz mə­nim evim üstünə dur­sun!” deyə cavab verir. K.Abdulla yazır: “Sa­lur Qazandan al­dığı cavab onu qane etməmişdi, qane edə də bilməzdi. Əvəz­edən ola bilərdi ki, hə­mi­şəlik hakim olsun. Ən azı hakimiyyətə ən yaxın adam ol­sun. Qa­zanın başına bir iş gələrsə, haki­miy­yət ona keçsin. Aruz Qoca özünün ordu başına qoyulacağına əmin idi. Verilən cavab sonralar ara­la­rında münaqişə olacaq Salur Qa­­zanla Aruz Qo­canı bir-birindən bir addım aralayır, uzaqlaşdırır. Onları düşmən kimi üz-üzə qo­yur. Bu gün bu məqam bizə məntiqli görünən, bəlkə də, yeganə sə­bəb­dir” (1, 314).
Deməli, K.Abdullaya görə, dastanda baş verən savaş yağma zamanı Daş Oğu­zun dəvətli olub-olmaması, onların bu yağmada iştirak edib-etməmələri ilə bağlı de­yil, əslində mətndə aşkar görünməyən daha ciddi bir sə­bəblə bağlıdır. Bu da ha­kimiyyət davasıdır. Yəni Aruz əslində mövcud haki­miy­yə­ti devirib özü xan ol­maq istəyirmiş.
Bizim də fikrimizcə, dastanda baş verən savaş heç də yağma zamanı Daş Oğu­zun dəvətli olub-olmaması, onların bu yağmada iştirak edib-etməmələri ilə bağlı deyil. On­ların arasında baş verən savaş hakimiyyət davasıdır. Lakin Salur Qa­­zanla Aruz Qo­canı bir-birindən uzaqlaşdıran, onları düşmən kimi üz-üzə qoyan əsas səbəb heç də Sa­lur Qazanın Aruz Qocaya verdiyi cavab deyildi, davanın əsas səbəbi daha əvvəldə qeyd etdiyimiz dastanın müqəddiməsində Dədə Qorqudun di­lin­dən deyilən Qayı tayfası ilə bağlı olan sözlərdə gizlənmişdir.
Qeyd etdiyimiz kimi, sözügedən cümləyə “Dədə Qorqud kitabı”nın daha heç bir ye­rin­də rastlanmamaqdadır. Məzmunundan da göründüyü kimi, bu cümlədə söh­bət axır zamanda xanlığın Qayıya çatacağından və qiyamətə qədər heç kim onu on­la­rın əlin­dən almamasından (və ya ala bil­mə­məsindən) gedir. “Dədə Qorqud ki­tabı”nda bircə dəfə rast gəlinən və ilk baxışdan təsadüfi xarakter daşıdığı təsəvvür edilən cümlənin əsl mənası digər oğuznamələrə (Fəzlullah Rəşidəddinin “Oğuz­na­mə”si və Əbülqazi Bahadır xanın “Şəcəreyi-tərakimə”sinə) nəzər saldıqda tam ay­dınlığa qovuşur. Belə ki, türklərin, əsa­sən, tarixini yazmaq məqsədi ilə qələmə alınan bu oğuznamə­lərdə bu cümlənin Dədə Qorqud tərəfindən deyil­mə­sinin sə­bəb­ləri məlum olur. Bu əsərlərdə göstərilir ki, Oğuz xan dünyasını dəyişər­kən ha­kimiyyəti Gün xana vəsiyyət etmiş və bu vəsiyyətində, ümumiyyətlə, hakimiyyətin Gün xana və onun nəslinə məxsus ola­cağını bildirmışdir. Kayı isə Gün xanın bö­yük oğlunun daşıdığı ləqəb tamğa, onqon idi. “Oğuznamə”də göstərilir ki, İrkıl Xo­ca Oğuzun 6 oğlunun 24 oğlunun hərəsinə bir rütbə, məşğuliyyət, ləqəb və ad (Kayı, Bayat, Alkaravlı, Qara Avul və s.) vermişdi ki, hər birinin bir nişanı və tam­qası olsun, bununla onlar ta­nın­sınlar və heç birinin digəri ilə bir savaşı olmasın, hər övlad öz yerini bilsin və hər qəbilədən olan hər kəs bu ləqəblə, nəslin adı ilə ta­nı­nırdı.
Qeyd olunan “Oğuznamə”lərdə göstərilir ki, Oğuz vəfat etdikdən sonra haki­miyyəti Gün xana vəsiyyət etdiyi üçün Gün xan 70 yaşında taxta çıxdı və elə bir o qədər də padşahlıq etdi. Gün xan dünyasını dəyişdikdən sonra onun vəsiyyətinə əsasən taxta Dib Yavqu xan çıxdı. O taxta çıxanda onun yaxın kömək­çiləri (ha­cibləri) Salur boyundan (Uçoklardan) olan Ulaş və Ulad adlı ata və oğul idi.
Kurs Yavkuy onun naibi Alış (və ya Ulaş) Oklı Olsun idi, Koru Yasaq Yav­quy xan, İnal Yavquy xan, yüz iyirmi il padşahlıq etdi, vəziri, naib və bəyləri Karu Koyu və Bayat Dədə Kerençik, Salur­lar­dan olan Damtaq və yenə Salurlardan olan Oksi idi. Hər bir işi onlarla məsləhətləşirdi. Padşahlığı sona ye­təndə yerinə İnalsır Yavkuy xan çıxdı. Onun vəzirləri Salurlardan Oksi Xoca və Yi­valardan Taban Xoca idi. Ondan sonra taxta Kayı İnal çıxdı. Onun padşahlığı döv­­ründə peyğəmbərimiz həzrəti Mə­həmməd Musatafa əleyhissəlam zühur etmiş, bu hökmdar da Bayat Dede Kerençiki elçi sifəti ilə onun hüzuruna göndərmiş və mü­səlman olmuşdu. Rə­şi­dəd­din yazır ki, bu Qorqud Bayat nəslindən olub Qara Xocanın oğlu idi. 295 yaş ya­şamışdır. Çox ağıllı, bilikli və kəramət sahibi bir kəs idi... Onun gözəl sözləri, deyimləri və haq­qın­da gözəl hekayətlər çoxdur (Xa­tır­ladaq ki, eyni fikirlər Əbulqazi Ba­hadır xanın “Şəcəreyi-tərakiməsin”də də var (4, 38)).
Daha sonra Rəşidəddin qeyd edir ki, İnal xanın ata­sının təyin et­di­yi naib­lər və kö­məkçilər öl­dülər. Onların yerinə Bayandurlardan olan Denker, İq­dir­­­lərdən Dön­ge seçildilər. Padşah ölənə qədər vəzirlik və naiblik bu iki şəxsdə idi. Kayı İnal öləndən sonra onun oğlu doğulur. Qorqud və Bayandur Denkerin oğlu Er­­ki İnalın təzə doğulmuş oğluna Tuman adı qoyurlar. Qorqud ata deyir: “Pad­şa­hı­mız öldüyü vaxt hamı bilir ki, Erki onun qulluğunda idi və gözəl ad-sanı vardı. Çox dəyərli xid­mətləri var. Onun haqqı daha çoxdur və zamanın və vəziy­yə­tin hök­­mü belədir. Tuman xan çox kiçikdir və pad­şahlıq vəzifələrini yerinə yetirə bil­məz. Padşahlıq bu uşağın adına ya­zılsın. O böyüyənə qədər onun adından biz­lə­rə baş­çılıq etmək üçün indiyə qədər buna çox böyük haqq qazanmış Erkini onun naibi təyin et­mə­li­yik!”. Beləcə uşağı pad­şahlıq taxtına otuzdurdular, Erkini də ona naib seçdilər. Son­­ra Erki qızını Tuman xana verir və 32 il Erki oğuzda pad­şahlıq edir (2, 43).
Göründüyü kimi, Köl Erki Bayandurlardan olan Denkerin oğludur, yəni das­tandakı Bayandur xandır (necə ki, Qayı tayfasından olanların hamısının adının əv­və­lində Qayı sözü var, məsələn Qayı İnal və s., Qazanın da atasının adı Ulaşdır, am­ma Salurlardan ol­du­­­ğu üçün Salur Qazan adlanır). Rəşi­dəddin yazır ki, Ba­yan­durlar və Salurlar İçok­dan­dırlar (yəni İç Oğuzdandırlar). Və onlar Qayıdan de­yil­lər, deməli, müvəq­qəti ha­­­­­­ki­miyyəti idarə etməkdədirlər. Müqəddimədə də yazılır ki, Dədə Qorqud deyir: “axır zamanda xan­lıq geri Qayı­ya dəgə, kimsənə əllərindən almaya, axır zaman olub qiyamət qo­pun­ca”. Sözlərdən məlum olur ki, Oğuzda ha­kimiyyət Qayı tay­fasında olmalıdır. F.Rə­şi­dəd­dinin “Oğuz­namə”sinə nəzər saldıqda görürük ki, Salur­lar da (hansı ki, Ulaş oğlu Qazan) heç Qayı tayfa­sın­dan deyil, İçok­lardandır (İçok – İç Oğuz əslində eyni an­la­yış­lardır). Bayındır xan da böyük ehtimal ki, Oğuzun oğlu Gök xanın oğlu Bayan­dur­lardandır – İçoklardandır (2, 40). Mən­tiqlə haki­miy­yət bun­larda – İç Oğuzda (İçoklarda) olmamalıdır. Əs­­lin­də, yağmaya çağırıl­mamağın özü belə göstərir ki, bu tayfaların arasında müəyyən so­yuq mü­nasibətlər, bəlkə də, hakimiyyət çəkiş­mə­ləri əvvəldən möv­cud olmuşdur. Əslində isə Dədə Qor­qudun da dediyi kimi, hakimiy­yət Qayı tayfasına (yəni bo­zok­lara) qa­yıt­­ma­lı­dır. Ehtimal etmək olar ki, Aruz Qayı tay­­­­­­­­fasından və ya ona yaxın olan tayfa­lar­dandır. İçok­lar­dan – İçoğuzlardan deyil, daş oğuzlardandırsa, çox yəqin ki, bo­zok­­lardandır, yəni ən azı Qayı tayfa­sına İçoğuz­­­­­lardan daha yaxın bir tayfadandır. Bəlkə, məhz buna görə Aruz hakimiyyətə daha çox haq­qının çatdığını düşünür və bunun üçün savaşa girişir. Və bu məntiqlə görünür ki, bu tayfalar ara­sında hər zaman ya aşkar, ya da gizli şəkildə hakimiyyət uğrunda çəkişmələr möv­cud olmuşdur. Bu isə das­tanda gizli və ya yarımçıq şə­kil­də olsa da, hər halda öz əksini tapmışdır.
Beləliklə, məlum olur ki, “Dədə Qorqud kitabı”nın müqəddimə his­sə­­sində Dədə Qorqudun di­lindən deyilən: “Axır zamanda xan­lıq geri Qayıya də­gə, kim­­sənə əllə­rindən al­ma­ya, axır zaman olub qiyamət qo­pun­ca” cümləsi heç də təsadüfi deyilmiş sözlər de­yil. Bu söz­­lər çox böyük məna yükünə malikdir və dastanın so­nun­cu boyunda cə­rəyan edən ha­di­sələr İç Oğuzun Dış Oğuza asi olması və onların arasında savaşın baş verməsi məsələsi də bu söz­lərlə bağlıdır.