Дядя Горгудун мязар йери щаггында

AMEA Folklor İnstitutu, doktorant
e-mail: [e-mail]
“DƏDƏ QORQUD” DASTANLARINDA DÖYÜŞ FORMULLARI
Özət
Azərbaycan xalqının təşəkkülü dövründə formalaşmış “Dədə Qorqud kitabı”nın əhatə etdiyi mövzular, irəli sürdüyü məsələlər, heç şübhəsiz, mənsub olduğumuz xalqın mədəni, ruhi marağının bilavasitə ifadəsidir. Bu baxımdan “Dədə Qorqud kitabı” hər zaman xalqımız üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir, eyni zamanda da aktualdır. “Dədə Qorqud kitabı” təsvir etdiyi hadisələrin dili, tarixi, coğrafi sahəsi və milli etnik mənsubiyyətinə görə azərbaycançılıq mahiyyətinə malikdir. Əgər ayrı-ayrı türk xalqlarında abidənin tək-tək motivlərinə rast gəliriksə, onun bütün toplusu məhz Azərbaycan mühiti ilə bağlıdır.
Xalq dastanları milli özünüifadə və özünüdərkin tarixi-poetik ifadəsi olmaqla xalqa məxsus bir çox mədəni dəyərlərin özünəməxsus daşıyıcısıdır.
Dastanların daha da dərindən öyrənilməsi (əslində daha da dərindən dərki) bizi mütənasib olaraq özümüzə, ilkin mənəvi dəyərlərimizə qaytarır.
Qəhrəmanlıq dastanlarının quruluşu ilk növbədə ənənə hadisəsidir. Ənənəvilik dastanların bütün poetik elementlərinə istisnasız olaraq aiddir. Əslində qəhrəmanlıq dastanlarının ənənəviliyi məhz folklorun ənənəviliyi mənasında başa düşülməlidir.
Dastan yaradıcılığında epik ənənənin tədqiqi mühüm rol oynayır. Bu, dastan yaradıcılığının sirri, ozan-aşıq sənətinin mahiyyəti, tarixi ilə ayrılmaz şəkildə bağlıdır. Danılmaz həqiqətdir ki, şifahi söz sənətinin ümumi uyğunluqları, tipoloji eynilik məqamları çoxdur. Bununla yanaşı, hər bir xalqın özünəməxsus, öz tarixinə uyğun dastan yaratma spesifikliyi mövcuddur. Hətta kökü eyni olan türk dillərinin belə hər birinin özünəməxsus dastan yaratma və yaşatma üsulları mövcuddur.
Formul nəzəriyyəsi daha çox şifahi ədəbiyyatın materiallarına söykənərək Milman Parri və onun tələbəsi Albert Lordun baxışlarına əsaslanır. Onların meydana gətirdiyi Parri-Lord nəzəriyyəsinin əsa­sın­da formul prinsipi və onun nəzəri-təcrübi təhlili dayanır. Bu nəzəriyyənin baniləri formul dedik­də müəyyən şəraitdə zəruri fikri, ani ideyanı ifadə etmək üçün müntəzəm işlənən söz qrupunu nəzərdə tuturdular. Yəni təkrarlılıq formulun başlıca funksional keyfiyyətidir.
Filoloji ədəbiyyatda “daşlaşmış ifadələr”, “epik klişelər”, “stereotip ifadələr”, “ortaq yerlər” və s. adlandırılan formula verilən izahlar, təriflər çoxdur.
“Dədə Qorqud kitabı”nın məhz qəhrəmanlıq salnaməsi olduğunu nəzərə alsaq, məlum məsələdir ki, döyüş səhnələri olduqca çox və rəngarəng olacaqdır. “Döyüş” formulları semantik prinsip əsasında formalaşan formullar qrupuna daxildir. “Dədə Qorqud” mətnlərinə nəzər saldıqda kifayət qədər rən­ga­rəng döyüş formullarının şahidi oluruq.