Дядя Горгудун мязар йери щаггында

Açar sözlər: “Kitabi-Dədə Qorqud”, şəxs adları, Qorqud, dastan
Ölkə prezidenti Azərbaycan xalqının mənəvi varlığının mötəbər qaynağı olan “Kitabi-Dədə Qor­qud” dastanlarının Drezden nüsxəsinin tapılması və bir boyunun alman dilinə tərcümə edilməsinin 200 illiyi haqqında sərəncam imzalamışdır. Qaynaqların verdiyi məlumata görə, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının əldə olan nüsxələri XV-XVI əsr­lə­rə aiddir. Lakin ədəbi-bədii fikrimizin, folklorumuzun bu qədim və zəngin qaynağını orta əsrlərin digər ümumtürk abidələri ilə eyniləş­dirmək olmaz. Çünki bu abidə qəim türk təfəkkürünün, mədəniyyət və ədəbiyyatının, mifologiyasının ilkin elementlərini daşıyan, əks etdirən ən sanballı mənbələrdən biridir. Elmi ədəbiyyatda bu möhtəşəm oğuz qəh­rəmanlıq eposunun X-XV əsrlərin yadigarı olması haqqında fikirlərin mövcud olmasına baxmayaraq (1), digər qədim türk dastanları ilə ortaq motivlər, süjetlər, obrazlar, mifoloji ünsürlər, antroponimlər, etnonimlər boyların türk tarixinin çox qədim dövrlərdən süzülüb gəldiyindən xəbər verir. Məhz buna görə də türkologiyada bir neçə nəsil müxtəlif yöndən, müxtəlif aspektdə bu qəhrəmanlıq eposunu tədqiq etmişdir. Dastan orta əsrlərin türk mədəniyyətini, dövlətçiliyini, so­si­al-ic­timai vəziyyəti, etik münasibətləri əks etdirməklə bərabər qədim türk etnoqrafiyasını, mifologiyasını, adət və ənənələrini, əxlaqi-fəlsəfi aləmini öyrənmək baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Dastandakı şəxs adları bu qədim xüsusiyyətləri daha çox qoruyub saxlamışdır. Ona görə bu yazıda abidədəki antroponimiya sistemini bütünlüklə deyil, qədim türklərin mədəniyyəti, mifoloji görüş və inamları, adət və ənənələri ilə bağlı olan bəzi cəhətlərini şərh, izah etməyi qarşıya məqsəd qoymuşuq.
Dədə Qorqud dastanda cərəyan edən bütün hadisələrin mərkəzində dayanır, bütün boylarda iştirak edir. Bir şaman, mifoloji obraz olan Qorqud qədim türk bədii təxəyyülünün məhsuludur. Doğrudur, tarixi qaynaqlarda bəzən Dədə Qorqud tarixi şəxsiyyət kimi nəzərdən keçirilir. Bu ada ilk dəfə Hülakilərin vəziri Fəzlüllah Rəşidəddinin “Cami-ət-təvarix” (1305) əsərində təsadüf edilir. Burada göstərilir ki, Dədə Qorqud X oğuz sülaləsinin hökmdarı Kayı İnal xanın zamanında meydana çıxmış və onun müşaviri olmuşdur. Kara xocanın oğludur. Həmin qaynaqda göstərilir ki, xalq arasında Kayı İnal xanın Məhəmməd peyğəmbərin müasiri olduğu rəvayət edilir. Bayat boyundan çıxan kara xocanın oğlu Dədə Qorqud rəvayətə görə 295 il ömür sürmüşdür.
Qorqud sözünün mənşəyi haqqında müxtəlif mülahizələr vardır. Qorqudun ölümdən qorxması, qaçması epizoduna əsaslanıb qazax alimləri bu sözün qorxmaq feili ilə bağlı olduğunu iddia edirlər. V.M.Jirmunski çox doğru olaraq bu fikri xalq etimologiyası adlandırır (2). A.V.Borovkov “Quran” təfsirinin ilk türkcə tərcümələrindən birinə əsaslanaraq “Qorqud” sözünün bu mətnlərdə keçən “korkutqan”, “korkutquçi” (mömin, elçi, peyğəmbər) leksik vahidləri ilə bağlı olması fikrini irəli sürür³. Son illərdə M.Seyidov “Qorqud” sözünün etimologiyasından bəhs etmiş və bu qənaətə gəlmişdir ki, bu leksik vahidin tərkibində “qor” ünsürü (od) vardır və bu cəhətdən “Dədə Qorqud” qədim türk mifoloji inanclarının izlərini özündə əks etdirir (2). Bizcə, bu fikir həqiqətə yaxındır, ancaq daha dərindən əsaslandırılmasına ehtiyac vardır.
Dastanlarda Qorqud antroponimi bəzən dədə, bəzən də ata titulu ilə çıxış edir. Əsərin Drezden nüsxəsində 4 dəfə Qorqud ata, 29 dəfə Qorqud, 21 dəfə Dədəm Qorqud, 18 dəfə yalnız dədə, 1 dəfə Dədə Sultan şəklində işlənmişdir. Vatikan nüsxəsindəki boylarda Qorqud ata ifadəsinə təsadüf edilmir, yalnız müqəddimədə 4 dəfə bu sözə rast gəlirik. M.Erginin də göstərdiyi kimi, ehtimal ki, Qorqudun əsil mətnin təsbit edildiyi oğuz zümrəsi arasındakı titulu, ünvanı ata deyil, dədədir (5). “Kitabi-Dədə Qor­qud” şifahi ədəbiyyat nümunəsi olmasına baxmayaraq, burada bəzi tarixi hadisələrin izləri az da olsa qala bilmişdir. Bu yöndən çıxış edən bəzi tədqiqatçılar dastanda işlənən antroponimlərə əsaslanaraq bəzi tarixi şəxsiyyətlərin bu əsərdə bədii obrazını axtarmağa təşəbbüs göstərmişlər. Məs: “salur qa­zanın evinin yağmalanması” boyunda Şöklü Məlik kafərlərin başçısı, oğuzların, demək, həm də Qazan xanın düşmənidir. X.Koroğlunun fikrincə, Şöklü Məliyin prototipi islamı qəbul etməmiş, X əsrdə yaşamış oğuz əmiri Şilkidir. Bu antroponim, onun fikrincə, metaqeza hadisəsinə uğrayaraq Şöklü şəklini almışdır (6). “Duxa Qoca oğlu Dəli Domrul” boyunda Duxa Qocanın səlcuq imperiya­sının qurucu­la­rından olan Səlcukun atasının adından (Dukak) yarandığını ehtimal edənlər var (7).
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, “Kitabi-Dədə Qorqud”dastanlarında qədim türk mifoloji inancları geniş şəkildə əksini tapmışdır. Bəllidir ki, qədim türklərdə qurd totem olmuş, bu, insanların inanc sistemində mühüm yer tutmuşdur. Ona görə də qurd obrazı qədim türk ədəbiyyatında, folk­lo­runda, fəlsəfi düşüncədə bu və ya başqa münasibətlə diqqət mərkəzinə çəkilir. Bu baxımdan dastan qəhrəmanlarının adında böri (qurd) elementinin işlənməsi də təsadüfi bir hal sayıla bilməz. “Qambürə bəyin oğlu Bamsı beyrək” boyunda Bayandır xanın adlı-sanlı bəylərindən biri olan Baybörü bəy (M.Ergin nəşrində Pay pürə bəy) və onun adı bizcə, qədim türklərdə çox geniş yayılmış qurd toteminin, qurd inancının izləri kimi özünü göstərir. Eyni boyda Baybörü bəy antroponimi əvəzinə eyni mənada bir dəfə Qambörü lekseminin işlənməsi də qədim türklərdə bay və börü ünsürlərinin qəhrəmanlığın, böyüklüyün, müqəddəsliyin əlaməti olması fikrini təsdiq edir. Digər tərəfdən, şaman sözünün türkcə qarşılığı olan kam leksemi də bay ünsürü kimi türk antroponimiyasında hələ qədim dövrlərdə yerləşmiş və yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, qəhrəmanlıq, hakimlik, zənginlik anlamı daşı­mışdır. Bu baxımdan kam ünsürünün Hun türklərinə aid olan şəxs adlarının tərkibində işlənməsi faktı da diqqəti cəlb edir. Belə ki, Bizans tarixçisi Prsiskosa görə Atakam və Eşkam qədim Hun dövlət adamlarının adları olmuşdur (8). Eyni antroponim monqollarda da işlənmişdir. Bunlarda kam bəzən od yerini bay ünsürünə vermişdir. Dastandan nümunə verdiyimiz aşağıdakı misralar “Dədə Qorqud”da heyvana inam motivinin izlərinin çox güclü şəkildə qorunub saxlanması fikrini bir daha təsdiq edir:
Ağ qayanın qaplanının erkəkində bir köküm var.
Ortac qırda sizin keyiklərin üz turqurmıya
Ağ sazın aslanında bir köküm var.
Qaz alaca yundunı turqurmıya,
Əzvay qurd ənügi erkəkində bir köküm var.
Ağca bəkil tümən qoyunın gəzdirməyə
Ağ sunqur quşı erkəkində bir köküm var.
Ala ördək, qara qazun uçurmıya
Burdakı kaplan (qədim türklərdə bars), arslan, sunqur qədim türklərdə totem olmuş, müqəddəs sayılmış heyvanlardır. Təsadüfi deyildir ki, qədim və orta əsrlərin türk antroponimlərində həmin əski türk inancları ilə bağlı olan bu leksik onomastik vahidlərə tez-tez rast gəlinir.
Ağac kultu da qədim türklərdə güclü yer tutmuş, hətta bəzi qəbilələrin hakim şəxslərinin ağac­dan törəməsinə inam, etiqad olmuşdur. Buna aid Orxon-Yenisey abidələrində, Mahmud Kaşqarlıda çox sayda faktlar vardır. “Dədə Qorqud”da qədim inancların davamı kimi ağaca inama rast gəlirik. Das­tandakı “Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy”da Basat anasının adının Qaba Ağac olduğunu (səh. 102) bəyan edir.
“Dədə Qorqud”da antroponimlərin etnonimlərlə birlikdə bir mürəkkəb şəxs adı kimi işlənməsinə təsadüf edilir. Məs: Bayındır xanın kürəkəni, damadı olan, bəylərbəyi, bütün İç və Daş oğuzların tabe olduğu Ulaş oğlu Salur Qazan dastanın əsas qəhrəmanlarından biridir. Büğdüz Əmən bir alp obrazıdır, “bığı qanlı” ləqəbini daşıyır, iç oğuzdan, oğuzların büğdüz boyundandır. Məhəmməd peyğəmbəri gör­müş, onun oğuzda sahabəsidir. Dastanda 4 dəfə adı çəkilir. Qıpçaq Məlik qıpçaq türk tayfalarındandır. Düşmən surətlərdəndir. Dastanda adı bir dəfə keçir. Oğuzların kanqlı boyundan çıxmış Kanqlı qoca oğlu antroponimi dastanda 14 dəfə xatırlanır. Uşun Qoca oğlu Səgrək adına ayrıca boy var. Uşun qoca çox ehtimal ki, uşun boyundan çıxmışdır.
Dastanda şəxs adlarının yaranmasında istifadə edilən bu üsulla yanaşı, bəzi hallarda qəbilə, tayfa adı birbaşa antroponim funksiyasında çıxış edir. Məs: dastanın baş qəhrəmanı, oğuz hökmdarı, xanlar xanı ləqəbini daşıyan Bayandır xan antroponimini buna misal göstərmək olar. Bayandır xan ehtimal ki, oğuzların bayandır boyu ilə bağlı olmuşdur. Demək, bu məqamda etnonim antroponimə keçmişdir. Ümumiyyətlə, nəzərdən keçirdiyimiz şəxs adlarının yaradılmasında istifadə edilən hər bir üsul qədim türk ad sistemində geniş yayılmış vasitələrdir. Bu vəziyyətə, yəni onomastik vahidlərin birinin-digərinə keçməsinə qədim türk Orxon-Yenisey yazılı abidələrində tez-tez rast gəlirik. Qədim türk ad sistemində qəbilə amilinə böyük əhəmiyyət verilirdi. “Bir qəbiləyə məxsus olan addan başqa qəbilənin nümayəndələri istifadə edə bilməzdilər. Ayrıca bir adamın adı həm də onun hansı qəbiləyə mənsub olduğunu göstərirdi. Qəbilə quruluşu dövründə hər qəbilənin adı familya, soy adları funk­siyasını daşıyırdı. Qəbilə adı ad sistemində o qədər əsas yer tuturdu ki, əsl adlar ikinci plana keçirdi. Qəbilə adı isə onun varlığı demək idi” (9).
Bu fikrin əsaslı olduğunu göstərmək üçün bir nümunə verməklə kifayətlənirik.
Qədim türklərdə V əsrdə Aşina 500 ailədən ibarət bir hakim türk tayfası (klan) idi. Çinlilər bu tayfanın başçısını Aşina Tukyu adlandırırdılar. Bu sözün tərkibindəki “şeno” ünsürü qurd mənasını ifadə edir. A-ön şəkilçisi isə Çin dilində hörmət əlaməti bildirir. Demək, “Aşina” xeyirxah qurd mə­nasını verir (10). Sonralar bu qəbilədən, onun adı ilə bağlı Aşina Şeni, Aşina Yükük şad, Aşina Mişe, Aşi­na Xallıq, Aşina Bücən, Aşina Simo xan, Aşina Kusalo kimi dövlət adamları yetişmişdir (11). Bu birləş­mələrin bir tərəfi, komponenti qəbilənin adı, totem, ikinci tərəfləri isə əsl adlardan ibarətdir.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz vəziyyət – “Dədə Qorqud”dakı qəbilə adı ilə işlənib birləşmə əmələ gə­ti­rən antroponimlərin qədim türk dövrünə aid olan, kökü çox qədimlərə gedib çıxan advermə ənə­nəsinin davamı olduğunu təsdiq edir.
“Dədə Qorqud”da şəxs adlarının əmələ gəlməsində ata adlarından da geniş şəkildə istifadə edilir. Məsələn: Dözən oğlu Alp Rüstəm, Baybörənin oğlu Bamsı Beyrək, Qanqlı Qoca oğlu Qanturalı, Qazan oğlu Uruz bəy, Dirsə xan oğlu Buğac, Ənsə Qoca oğlu Oxçu, Ulaş oğlu Qazan bəy, Uşun Qoca oğlu Səkrək, Qəflət Qoca oğlu Şirşəmsəddin, Baybecan bəy qızı Banıçiçək, Xan qızı Boyu uzun Burla xatun, Qamğan oğlu Bayandır xan və s. Dastanda bəzən ata adının şəxsin adı yerində, onsuz çıxış etməsinə təsadüf edilir. Məs: Xan qızı, Uşun Qoca oğlu (M.Ergin, 1, səh 208).
Ad sistemində ata adlarının yeri məsələsi türk mədəniyyəti tarixində fəlsəfi-etik problem­lər­dən­dir. Eyni zamanda onu da qeyd etmək lazımdır ki, türk dünyasında ata adlarından istifadə qədim tarixə malikdir. Ehtimal ki, antroponimlərdə, ata adından istifadə pədərşahlığın meydana gəlməsi ilə əla­qə­dardır. Ata adları yarandığı vaxtdan ad sistemində geniş şəkildə işlənmişdir. Belə ki, ata adının antro­po­nomik modelin əvvəlində işlənməsinə qədim türk Orxon-Yenisey abidələrində geniş şəkildə rast gəlirik.
Digər qədim dünya xalqlarında da ata adlarının öyrənilməsi göstərir ki, qədim dövrdə ata adların­dan antroponomik modeldə istifadə edilməsi şəxsin cəmiyyətdəki mövqeyini göstərmək, onun sosial vəziyyətini gözə çarpdırmaq düşüncəsi ilə bağlı olmuşdur. Məsələn, Koreyada orta əsrlərdə qadınların xüsusi adı olmazdı. O, atasının adı ilə (filankəsin qızı), ərə gedəndən sonra ərinin (filan­kəsin arvadı), və ya oğlunun (filankəsin anası) adı ilə çağrılırdı (12).
“Dədə Qorqud”dakı ata adlarının antroponimiya sistemindəki yerinin qədim türk kontekstində təhlili göstərir ki, tarixi antroponimiyanın qarşısında duran vəzifələrdən biri ata adlarından istifadənin tarixini dəqiqləşdirməkdən ibarətdir.
Əsərin Orta Asiya ilə əlaqələrini göstərən cizgilərdən biri Alp məsələsidir. Dastanda Orta Asiya cəngavərliyinin izləri iki surətlə ifadə olunmuşdur: Bunlardan biri İllik Qoca oğlu Alp Erendir. Qədim türklərdə cəngavər, alp ər, alp igid düşmən qüvvələr üzərinə təkbaşına hücum edərdi. Ona görə də hələ göy türklər dövründə alp igid tipi mühüm yer tutmuşdur. “Dədə Qorqud” alplarının qədim türk ənənə­sinin yadigarı olduğunu qeyd edən Ə. Cəfəroğlu yazır: “XI yüzyıllarına doğru Xorasan ellərində kendisini bularaq kutadqu bilik kibi ilk islami əsərimizdə dikkate deyer bir konu olmuştur. Eski Orhun çağı keleneyi olduğu kibi saklayan türk savaşçıları selecuklular elində də geniş bir yaylım alanını əldə etmişlərdir. Aşık Paşa “Qaribname”sində bu türk yiyitlərinin başlıca dokuz saqlam vasfa sahir olduk­larını açıklamaktadır. Azərbaycan alanında və torpaklarında bu sözün pekaz kullanılışına rastlan­dı­qından, bu iki Dədəm Korkut savaşçı yiyidinin. Əski Oquz ilinin Seyhun yakalarındaki keçəbəliyindən kalma bir yadigar olduğuna asla şübhə yoktur... Alp Erenin əsərdəki anlatılışı və künyəsi onu tamamilə Orta Asiya şovalyeliyinə yaklaştırmaktadır. Taşıdığı ad bilə bu yiyidin kabına söqmaz bir savaşçı olduqunu açıklamakta və onu türklər arasında məşhur olan Alp ər Tonqanın bir nevikarşılıqı olarak tanınmaktadır” (13).
“Dədə Qorqud”dakı ikinci alp tipi Dözən oğlu Alp Rüstəmdir. Dastanda bu ad 7 dəfə keçir.
Dastanda qoca komponenti ilə meydana çıxan şəxs adları da diqqəti cəlb edir. Məs., Qanlı Qoca (VI boy), Duxa Qoca (V boy), Kazlık Qoca (II boy), Qəflət Qoca (II boy), Ensə Qoca (12-ci boy), və s. Burada qoca ünsürü bəzən də ləqəb mənası ifadə edir. Dastanda qoca sözü təkcə yaşlı, ağsaqqal mənasında deyil, həm də xoca, ustad, mühavir, müəllim mənalarını bildirmışdir. Əsərdəki qocalar gəncliyində türk alp igidi olmuş Orta Asiya cəngavərləridir. Onlar eyni zamanda Dədə Qorqudun silahdaşları, köməkçiləridir. Bu qocalar həm də din təbliğatçıları missiyasını yerinə yetirməkdədirlər.
“Dədə Qorqud” antroponimləri sistemində rastlaşdığımız “qara” ünsürü bir leksik vahid olaraq türk onomastikasında mühüm yer tutur. Qara sözünün abidədəki vəzifələrini açıqlamadan öncə bir məsələni qeyd edək ki, buradakı Dəli Qarcar antoroponiminin ikinci tərəfi bizcə (“Kambürənin oğlu Bamsı boyun”da) “qara” və “çor” leksik vahidləri­nin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Dastanda kara (qara sözü ləqəb kimi qəhrəmanların adından qüvvətli, cəsur mənasını ifadə edir: Qara Günə və onun oğlu Qara budaq oğuz bahadırları, savaş igidləridir. (“Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy”). Oğuzun dörd niqablı igidindən biri Qara Çəkür (“Qanqlı Qoca oğlu Kanturalı boyu”). Dastanda qara leksik vahidi ləqəb kimi Qaracuq Çobanın antropo­niminin tərkibində işlənmişdir. F.Sümer Qaracuk sözünün Karaçuk da­ğı­nın adı ilə bağlı olduğunu göstərir (14). Bizcə, bu antroponim qara leksik vahidinin rəiyyət, kütlə mənası ilə əlaqədar işlədilmişdir (müq. et: Orxon-Yeniseydə: kara bodun).
Dastanda III qisim qara düşmən obrazlarının, surətlərinin ləqəbi yerində çıxış edir. Məsələn, Kara Arslan Məlik, Qara Təkür, (Kampürənin oğlu Bamsı Beyrək boyu”), Qara Tükən məlik (“Qazan bəyin oğlu Uruzun dustaq olduğu boy”). Bizcə, orta əsr ümumtürk yazılı abidələri üzrə ilk dəfə “Dədə Qorqud”da qara sözü ləqəbləri tərkibində mənfi mənada çıxış etmişdir. Bu vasitə ilə oğuzlar düş­mənlərə nifrət hisslərini ifadə etmişlər.
“Dədə Qorqud” dastanları ləqəblərin zənginliyinə görə də diqqəti cəlb edir. Köməkçi ad qrupuna daxil olan ləqəblər Orxon-Yenisey və qədim uyğur abidələrində də gözə çarpır. Lakin “Dədə Qorqud” dastanlarında hakim sinifinin nümayəndələri ilə yanaşı orta və aşağı təbəqənin də nümayəndələri iştirak etdiyinə görə, burada rəngarəng ləqəblərdən istifadə edilmişdir. Bəlli olduğu kimi, aşağı təbə­qənin nümayəndələri arasında isə ləqəblər, adətən daha işlək yayğın olur. Məs. Qonur Qoca Sarı Ço­ban, Qırx oynaşlu Boğazca Fatma, Ataquzlu Uruz qoca, xanlar xanı, Bayandır xan, Boyu uzun Burla xatun, Dəmir yaylı Qıpcaq Məlik, Bığı qanlı Büğdüz Əmən və s. Abidədə bəzən əsl adın yerində ləqəb işlənir. Məs: Bayandır xan antroponimi yerinə xanlar xanı ləqəbi çıxış edir.