Дядя Горгудун мязар йери щаггында

MƏRUZƏLƏR

Ağaverdi Xəlil

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
AMEA Folklor İnstitutunun
“Mərasim folkloru” şöbəsinin müdiri
e-mail: [e-mail]

QORQUDŞÜNASLIĞIN İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ

VƏ İSTİQAMƏTLƏRİ

Özət

Məqalədə “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsinin tədqiq tarixi araş­dırıl­mışdır. Abidənin 1815-ci ildə Henrix Fridrix fon Ditslə baş­lanan və bu günədək davam edən tədqiq tarixi yığ­cam şəkildə icmallaş­dırıl­mışdır. Tədqiqat nəticəsində abidənin öyrənilməsinin əsas mər­hə­ləri və istiqamətləri müəy­yən­ləşdirilmişdir.

Açar sözlər: “Kitabi-Dədə Qorqud”, mərhələ, istiqamət, icmal.

Alman şərqşünası və diplomatı Henrix Fridrix fon Ditslə başlanan “Kitabi-Dədə Qorqud” araşdır­malarının 200 ili tamam olur. Bu iki yüz il ərzində abidə üzərində müxtəlif ölkələrdə, müxtəlif dillərdə çox­lu sayda araşdırmalar aparıl­mışdır. Mövcud araşdırmaların bu 200 ilin yekununda dəyərlən­diril­məsinə, mərhələlərə və istiqamətlərə görə təhlilinə və təsnifatına ehtiyac vardır. Amma aparılmış araş­dır­ma­ların icmalını verən, onları əsas istiqamətlər üzrə təqdim edən yığcam bir tədqiqat nümunəsi əlimizdə yoxdur. Bizim təqdim etdiyimiz məruzə belə bir boşluğu doldurmağa imkan verir.

Vaxtilə F.Köprülü “Kitabi-Dədə Qorqud”u tərəzinin bir gözünə və bütün türk ədəbiyyatını isə o biri gözünə qoyaraq “Dədə Qorqud” tərəfinin daha ağır gəldiyini yazmışdı. M.Erkininin də müvafiq kitabının ön sözündə istifadə olu­nan bu məşhur müqayisədən sonra B.Nəbiyev və Y.Qarayev abidəni qədim və zəngin türk dastançılıq ənənəsinin şah əsəri, ata kitabı adlandıraraq onu çağdaş türklərin, türkmənlərin və qaqauzların babalarının – oğuzların bahadırlıq tarixinin bədii salnaməsi kimi səciy­yələndirirlər: “Eposun yazıya alşnması (XI əsr) və üzünün köçürülməsi (XV-XVI əsrlər) nisbətən sonrakı əsrlərə aid olsa da, dünya türkoloji fikrinin (V.V.Bartold, F.Köprülü, Ə.Abid, H.Araslı, O.Ş.Gökyay, M.Seyidov və b.) yekdil rəyinə görə, “Dədə Qorqud” dastanları V-VII yüzillik­lər ara­sında təşəkkül tapmışdır. Sonrakı yüzilliklər ərzində, ta yazıya alınana qə­dər Dədə Qorqud boyları müəyyən dəyişikliklərə uğramış, xüsusən də IX-XV əsrlərdə zaman-zaman eposa islam ünsürləri daxil olmuş, əski türk dünyagörüşü – şamançılıq və tanrıçılıqla bağlı motivlər sıxışdırılmış və ya başqa şəklə salın­mışdır. Bununla belə eposun yazıya alınmış şəkli türklərin islamaqədərki qədim mədə­niyyəti, folkloru, həyat tərzi və dünyabaxışı haqqında dolğun təsəvvür yarada bilər” (3, 5). Burada qeyd olunan istiqamətlərə dilin yaddaşından ya­na­­­şan Nizami Cəfərov yazır: “Xalqının şərəfli keçmişi təkcə ta­rix kitablarında ya­zılmayıb, o həm də dilin “yaddaşına” səpələnib qalmışdır. Müx­təlif sözlər, ifa­­dələr, hətta cümlə strukturları babalarımızın düşüncə tərzi – etnik psixo­lo­gi­ya­sı barədə çox dəyərli məlumatlar verir. Dildə xalq özünü əsa­sən üç istiqa­mət­də təqdim edir: etnoqrafik, etnopsixoloji və mifoloji” (15, 3). Bu təqdimet­mə­də dilin xüsusi rolu və mövqeyi vardır. Bir tərəfdən dil məlumatı da­şı­yır, digər tə­rəf­­dən isə onun təqdiminə estetik örtük verir. Yəni sözü sadəcə söyləmir, ona ruhu və könlü oxşayan gözəllik verir. Bu gözəllik isə dilin poetik imkanları he­sa­­bına yaranır. Dildə belə ehti­yatlar məhdud deyil. “Kitabi-Dədə Qorqud”un dili isə bunun ən mükəmməl nümunəsidir.