|
Tadqiqot ob’ekti. Buxoro tarixiy me’morchilik obidalarining eng durdona na’munalari haqida keng ommaga ma’lumot berish.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Yuqorida sanab o‘tilgan ma’lumotlardan tashqari va ulardan farqli o‘laroq ushbu bitiruv malakaviy ishida ko‘plab yangi ma’lumotlar va ilmiy tadqiqot natijalari materiallaridan keng foydalaniladi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Kirish, ikki bob, to‘rtta bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I BOB. KASB- HUNAR KOLLIJLARIDA O’ZBEKISTON TARIXIY ME’MORCHILIK SAN’ATINING O’QITILISHI
1.1.Samarqand me’morchiligining o’ziga xos jihatlari
Arxeologlarni bergan dalillariga ko‘ra Axmoniylar davrida eramizdan avvalgi 6-4 asrlarda O‘rta Osiyo shaxarlar shakli tartibsiz edi. SHaxarlarni barpo etish; Xarbiy, iqtisodiy forpostlarni SHarqiy provinsiyalarida Selevkidlar davom ettirganlar. Aleksandr Makedonskiy va uning merosxo‘rlari davrida shaxarlar qurilish san’ati gullab-yashnab ketdi. O‘sha zamon sharoitida shaxarlar provinsiya markazlari bo‘lib omma xayotida katta rol uynardi. SHaxarlarda zotlar o‘z qo‘liga xukmronlikni olganlar. Saltanatlar paydo bo‘lib shaxarlarda; zotlarga saroylar, katta uylar; savdo rastalari, bozorlar, xunarmand kvartallari qurila boshlandi. SHaxar atrofi baquvvat fortifikatsiyali devor va kal’a bilan aylantirib qurildi. Bu devor qurilma tarkibiga exromlar xam kiradi. Bu devor tashqarisida zangori bog‘lar, qishloq uylari, bularda qul egalari turadi. Antik davrda O‘rta Osiyo shaxarlarini ko‘rinish spetsifikatsiyasi shundan iboratdir. Erta antika davrdagi shaxarlardan biri Djanbas kal’adir, u katta emas, uni maydoni 170X200 metr edi. Markaziy tugri yul shaxarni teng ikkiga bo‘lardi, uni ikki tomonida xam zichlik bilan solingan imoratlar va ommaviy qurilmalar bor edi. Kirish tomonga qaramaqarshi tomonning ko‘chani oxirida kultli ansambl bor edi. Antik Xorazm shoxlarining poytaxti Tuproq-kal’a mudofalashgan o‘ziga xos ko‘rinishlidir. Baquvvat minoralar devori kontroforsga aylanib ketadi. SHimoliy-/arbiy burchagigida Xorazm shoxini saroyi joylashgan edi. Erta antik davrdagi shaxsiy turar imoratlar to‘rtburchak asosida yaxshi planirovkali bo‘lgandir. Erta antik davrni kompleks xaykal yodgorligi Xorazmdagi Kuy-+irilgan-kal’adir. YOdgorlik original yumaloq planlidir. O‘rtasida silindr shaklida bino osmonga qaratib qurilgan bo‘lib, uni diametri 42 metr, devorlari baquvvat bo‘lib, qalinligi 3 metrdir. Butun kompleksni qal’a devori bilan aylantirib qurilgan, yana atrofi chukur katta ariq qazilib, suv bilan to‘ldirilgan. Ko‘y-Kirilgan-kal’a taxminan dafn maqbarasi yoki ostral kultli (iloxiyli) kompleks deb faraz qilinadi. Xorazm shoxlarini sulolasi zaruriy siyosiy markazi bo‘lib balki iloxiyligi bilan bog‘langandir. Umuman Ko‘y-Kirilgan-kal’a katta exrom suratini ko‘rsatadi, unda exrom xo‘jaligi, unda YAna exromik bilan birga щar-xil ustaxonalar, yashash-turar joylar, ombor va asrash uchun erto‘lalar xam bor edi. Saroyli qurilmalarga taniqli arxitektura yodgorligi Tuproq-kaladagi shoxsaroy kiradi. Xozirgi kunda uni vayrona bo‘lib yotgan qoldiqlari uni naqadar baquvvat va dabdabali bo‘lgani odamni oxiratda qoldiradi. Bizni davrimizni birinchi asrlarida Toxiristonni o‘ng soxil tomoni territoriyasiga buddizm kirib keladi. Buddizm binolarini qurilishi kuchayib ketadi. Katta forkomplekslari budda ibodatxonalri va xira Kora-tepa tizmalaridan va eski Termezdagi CHingiz-tepalar topildi. Ularni arxitekturasi qat’iy, dabdabali va ma’nolidir. Erta O‘rta asr davri ikki asosiy etapdan iboratdir; va IX-X asrlardir. V-asrda Markaziy Osiyodan chiqindiqlar va eftalit ko‘chmanchi xalqlar kelishadi, ular g‘arbga o‘tib yotishgan edi. VI-asr boshida eftalitlarni siyosiy xukmronligi Markaziy Osiyodan Erongacha va Janubiy Kozog‘istondan SHimoliy Xindistongacha edi. Ularni madaniyati O‘rta Osiyo xalqlari madaniyatini rivojlanishida katta tarixiy rol o‘ynagan edi. VI-asrni 60-yillarida ko‘chmanchi-turklar YAngi to‘lqini kelib eftalitlar xukmronligini ag‘darib tashlaydi. Lekin maxalliy madaniyat uz rivojini davom ettiradi. Sogd ayrim turklarga bo‘yin singan territoriyalarni birlashtiradi. Erta o‘rta asr (IX-X asrlarda) arxitektura va san’atni rivojlanishi ikkinchi davri xalifatga qarshi xarakat bilan bog‘liqdir. Uni natijasida maxalliy feodal davlati barpo bo‘ladi- Somoniylar Movarounnaxrda va Mamunidlar Xorazmda. V-VIII asrlarda ikki daryo orasidagi O‘rta Osiyo xalqlarining badiiy madaniyatini rivojlanishini yuqori nuqtasi edi. SHu davrni boshida qadim eski shaxarlar tark etib; qishloq xo‘jalik esa gullab yotgan edi. Odamlarni asosan yig‘iladigan joy shaxarda xam qishloqda xam bu-saroydir. Xukmdor saroyni atrofii xizmat kurilmalari bilan qurdirgan edi. Kal’a-shaxarlar vaqtincha xarakterli bo‘lib, ularda xalq va ularni xayvonlari bekinishi uchun xizmat qilardi. SHaxarlar strukturasi bir xil turli emasdi. Uning tarkibiga sitadel, shaxar ximoya markazi va robotlardir. Bu davrni tipik So‘g‘diy shaxari Varaxshadir. U arxeologiya qazilma-qidiruvlar vaqtida topilgan. SHaxar atrofi mudofaa devor bilan o‘ralgan. YAna atrofida chuqur katta ariq qazilgan. Uni sitadagi juda qiziqarlidir, chunki uni devorlari chorfli (ilon izi) edi. Bu kurilmani platformasi tabiiy balandlik edi. YArim ustunlarni diametri 1,6 metrdan iborat edi. Binoni ichi uzun yulaksimon xonalardan iboratdir. Binolarni qurish uchun paxsa va xom materialidan foydalanilgan. Binoni yuzini terib bezashda pishirilgan gisht plitalaridan foydalangan. IX-X asrlarda gumbaz va sfera sistemalari qo‘llana boshlandi. Oblitsovka va figurali plitalardan tashqari pishirilgan g‘isht xam ishlatila boshlandi, gumbaz sistemasida juda xam qulay bo‘ldi. Erta o‘rta asrni arxitekturasi antik davrni qurilishiga uxshamasdi. Tor va uzun xonalar sistemasi Mesopotamiya va Misrda keng qo‘llanilardi. Gofra eskidan ma’lum edi, bu Ossuriya va Axmoniy saroylaridandir. IX-X Erta o‘rta asrlarda O‘zbekistonni arxitekturasini rivojlanishini ikkinchi bosqichi boshlanadi, u xam xudda birinchi etapday edi. Buxoroga eski sitadel va SHaxriston merosi bo‘lib qoldi. Kal’a va minoralar shaxar arxitekturasida bo‘lib, lekin endi ular bosh rolni bajarmasdi. Buxoro endi shaxar-kal’a emasdi. Samarkand xam go‘zal shaxarlardan biridir. Saroy qurilishlari bilan birga maqbaralar xam qurilardi. Somoniylar maqbarasi o‘z davridan qolgan (Erta Urta) eng qimmatli qurilmadir. U sodda va go‘zal. Maqbara katta emas (10x10 metr), lekin u arxitektura g‘oyasida oliy nuqtada qurilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
