Dunyo tillari tizimida o‘zbek tilining tutgan o‘rni hozirgi kunda yer yuzida o‘n milliarddan ko‘proq

KO‘CHIRMA GAPLI QO‘SHMA GAP

Nutq jarayonida so‘zlovchi o‘zi bevosita kuzatgan, bilgan voqea va hodisalar haqida axborot beribgina qolmasdan, o‘zgalardan eshitgan voqea-hodisalarni ham bayon qiladi. Ko‘pincha so‘zlovchi o‘z fikrini qo‘shimcha dalillar bilan isbotlamoq uchun o‘zigacha bo‘lgan buyuk shaxslarning asarlaridan namunalar keltiradi. Yoki ma’lum bir shaxs xarakterini ochish uchun shu shaxs bayon qilgan gapdan foydalanadi. Masalan, «Тiz cho‘kib yashagandan tik turib o‘lmoq yaxshiroq», – deydi G‘ofir. Bu esa nutqning ta’sirchan, mantiqli va ishonchli bo‘lishini ta’minlaydi.

Juda muhim. Monologik nutqda so‘zlovchining o‘zgalar gapidan aynan foydalanishi ko‘chirma gapli qo‘shma gapni hosil qiladi.

Bunda qo‘shma gap ikki qismdan tashkil topadi:

1) so‘zlov­chining (muallifning) gapi; 2) o‘zganing gapi.

«Ko‘p narsa­larni ko‘zimga ko‘rsatdingiz. Yana ko‘p narsalarni ko‘rgani qo‘limga chiroq berdingiz, O‘rmonjon aka», – dedi Siddiqjon. Bu gapda dedi Siddiqjon qismi muallif gapi, ungacha bo‘lgan qism esa o‘zganing gapi hisoblanadi.
Ko`chirma gap. O`zganing hech o`zgarishsiz berilgan gapidir. Ko`chirma gapda ikki xil gap bo`ladi: ko`chirilgan gap va muallif gapi. Ikkalasi birgalikda ko`chirma gapli qo`shma gapni hosil qiladi.

Fikrni asosli va go‘zal ifodalamoq uchun ko‘p hollarda xalq maqollaridan, hikmatli so‘zlardan, adabiy parchalardan foydalani­ladi. Nutqqa tayyor olib kirilgan bu maqol va hikmatli so‘zlardan so‘ng — deydi xalqimiz, — deydi adib singari muallif gaplari qo‘llanilib, ko‘chirma gapli qo‘shma gapni hosil qiladi. Masalan, «Oltin boshing omon bo‘lsa, rangi ro‘ying somon bo‘l­mas», — deydi xalqimiz. Ko‘rinadiki, bunday iboralardan o‘rinli foydalanish nutqiy madaniyatni oshiradi.

Muallif gapining kesimi dedi, deb so`radi, deb javob berdi, gapirdi, so`zladi, aytdi kabi fe’l bilan ifodalanadi. Ko`chirma gap so`zlashuv va badiiy uslubda ko`p ishlatiladi. Ko`chirilgan gap muallif gapidan avval, keyin, uning ichida yoki ikki tomonida kelishi mumkin:

1. “Mehnat ishtaha ochar”, – deydi bobom.

2. Cho`pondan so`radik: “Bu qo`ylar kimning qo`yi?”

3. “Men, - dedi u, – ertaga kelaman”.

4.Bosh injener bosiqlik bilan: – Bu gapga Xudoyqulovning aloqasi yo`q, – dedi.