Dori vositalarining sanoat texnologiyasi

6-MARUZA


Mavzu : Farmatsevtik korxonalarda shovqindan saqlanish.
Reja:

1. 
   Shovqin xakida umumiy ma’lumotlar.
   
2. 
   Tovushning asosiy ulchov birliklari, shovkin darajasini meyorlashtirish va ulchash.
   
3. 
   Shovqindan ximoyalanish vositalari va usullari.
   
4. 
   Titrash xakida umumiy malumotlar.
   
5. 
   Mashina va mexanizmlarning titrashini kamaytirish yullari.
   
6. 
   Infra va ultratovushlarning insonga ta’siri.
   

Insonning sezgi organlari ichida eshitish a’zosi uziga xos axamiyat kasb etadi. Inson uzining eshitish sezgilari orkali toza tovushlarni, aralash tovushlarni va shovkinni farqlaydi. Toza tovush bir xil chastotadagi sinusoidal tebranishlardan iboratdir. Bir sekunddagi tebranishlar soni tovush chastotasi deb ataladi. CHastota fizik olim Genrix Gers (1857-1894 y.y.) sharafiga «gers» (Gs) orkali ulchanadi. Bir gers (1Gs) - bir sekundda bir tebranish demaqdir.

Aralash tovush bir necha toza tovushning yig‘indisidan iborat. SHovkin esa xar xil chastota va tebranishdagi tovushlar aralashmasidir.
1660 yili Robert Boyl (1627-1661 y.y.) tovush tarqalishi uchun gazsimon suyuqlik yoki qattik jism xolatidagi muxit zarurligini isbotlaydi. Tovush tarqalishiga sabab bo‘ladigan muxitga bog‘lik xolda shovqinlar mexanik va aerogidrodinamik ko‘rinishda buladi.
Mexanik shovqin – ayrim detallar va umuman uskunalarning tebranishlari, zarbalari oqibatidandir.
Aerodinamik shovqin -manbai gazlardir.
Gidrodinamik shovqin – suv va boshqa suyuqliklarning harakati oqibatida kelib chiqadi.
Elektromagnit shovqin – o‘zgaruvchan magnit kuchlarining elektromexanik qurilmalarga ta’siri natijasida yuzaga keladi.
Tovush intensivligining o‘lchov birligi «Bel» qabul qilingan. U telefon yaratilishining asoschisi Aleksandr Greyma Bel (1847-1922y) sharafiga atalgan. Insonning qulog‘i bir xil bosimdagi turli xil chastota va qattikligi tovushlarni eshita oladi. Tovush qattikligi («gromkost») - «fon» bilan o‘lchanadi. Bir fon- 1000 Gs chastotadagi va 1dB intensivliqdagi tovush qattikligidir. Sanoat korxonalarida shovqinni o‘lchashning dV birligi qabul qilingan.
SHovqin – turli chastota va tezlikdagi tovushlarning tartibsiz birikmasidir.
Ishlab chiqarish jarayonlarining avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash vositalari taraqqiyoti o‘z ishi davomida mexanik tebranish (silkinish) hosil qiluvchi uskunalar qo‘llash bilan bog‘liq. Quyidagi texnologik uskunalar shovqin manbai bo‘lishi mumkin: kompressor, vakuum-filtr, do‘mbirali quritgichlar, sentrifuga, maydalagichlar, vibroelaklar, vakuum-nasos va b. Mexanik tebranishlarning inson organizmiga ta’siri chastota, tebranish uzatiladigan jadallik va muhitga bog‘liq tarzda turlicha namoyon bo‘ladi. Tebranish shovqin va silkinishga bo‘linadi.
Eshitiladigan chastotalar diapazonida uzatiladigan mexanik tebranishlar inson tomonidan tovush sifatida qabul qilinadi.
Bu chastotalar 16 Gs dan 20000 Gs gacha bo‘lgan diapazonni tashkil qiladi. 16 Gs dan kichik va 20000 Gs dan katta bo‘lgan chastotadagi tovushlarni odam qulog‘i eshitmaydi va u tovushlar infra va ultra tovushlar deb ataladi.
Ta’sirni baholash uchun butun chastotalar diapazoni oktava chiziqlariga bo‘lingan, ularda yuqori chegara chastotasi fyuqori fquyi quyi chegara chastotasidan 2 martaga ko‘p.
Oktavani xarakterlovchi chastota sifatida uning o‘rtacha geometrik kattaligi olinadi.
45 – 90 Gs - > fo‘rt = 63 Gs
90 – 180 Gs -> fo‘rt = 125 Gs
5000 – 11000 Gs - > fo‘rt = 8000 Gs
YUqori chastota tovushlari inson xissiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
SHovqin darajasini me’yorlashtirish va o‘lchash.
SHovqin darajasini me’yorlashtirish - shovqinni insonga salbiy ta’sirini kamaytirishga qaratilgan asosiy tadbirlardan biri xisoblanadi. SHovqinning inson sog‘lig‘iga ta’siri uning chastotasiga bog‘lik bo‘lganligi sababli, xar bir shovqin oktava polosasi uchun aloxida ruxsat etilgan shovqin darajasi belgilangan (GOST 12.1.003-83).
SHovqinning eng yuqori ruxsat etilgan darajasi past chastotalar uchun, past ruxsati etilgan darajasi esa yuqori chastotali shovqinlar uchun qabul qilingan. Masalan, eng kichik tovush bosimi nazariy va ilmiy ishlar bajariladigan ish joylari uchun belgilangan bo‘lib, u o‘rtacha geometrik chastota 8000 Gs bo‘lganda 30 dB deb qabul qilingan.
Inson qulog‘i 16 Gs.dan 20000 Gs.gacha bo‘lgan tovush chastotalarini eshitish qobiliyatiga ega. Insonning eshitish qobiliyati har xil chastotali tovushlarga bir xil emas, 1000 - 4000 Gs chastotali bo‘lgan tovushlar yaxshi qabul qilinadi, 16... 100 Gs chastotali tovushlarni sezilarli darajada eshitadi. Darajasi bir xil bo‘lib, bir xil chastotaga ega bo‘lgan tovushlar bir xil qabul qilinadi. Sanitar normalarida (SN-245-91, GOST 12.1.003-85. SN-3223-85) shovqinning ruxsat etilgan miqdor darajasi aniqlangan bo‘lib, u tovushning chastotasiga bog‘liqdir va 8 oktava miqdorlari bilan baholanadi. SHovqin darajasi bajariladigan ishning hususiyatiga bog‘liq.
Masalan, sanoat korxonalarini doimiy ish joyida va ishlab chiqarish maydonlarida quyidagi shovqin darajasi miqdori ruxsat etiladi: 63 Gs. da - 103 Db, 125 Gs - 96 Db., 250 Gs. - 91 Db., 500 Gs -88 Db., 1000 Gs. - 86 Db., 2000 Gs. - 83 Db., 4000 Gs. - 81 Db. va 8000 Gs.da 80 Db.
SHovqin darajasiga va xarakteriga qarab, shovqinlar odam organizmiga har xil ta’sir ko‘rsatadi. Inson qulog‘iga eshitiladigan tovushlar quvvatiga qarab 3 qismga bo‘lish mumkin. Birinchisi eshitishdan to tovush bosimi seziladigan darajasi 40 dB bo‘lgan oraliq tabiatda kam uchraydigan tashqi muhit signallari bo‘lgani uchun, eshitish a’zolari bu signallarni sezish qobiliyati ancha past bo‘ladi. Ikkinchi qismga 41 dB dan 90 dB gacha bo‘lgan foydali (yoqimli) va foydasiz (yoqimsiz) tovushlar kiradi. Bunga oddiy sharpa tovushidan to eng baland radio va musiqa ovozlari hamda hayotiy shovqinlari kiradi. Uchinchi qismga 91 dB dan 130 dB gacha ya’ni eshitish a’zolariga og‘riq chiqaradigan darajadagi tovushlar kiradi. 145 dV dan ortiq bo‘lgan tovush darajalarida odam qulog‘ining pardasi yirtilishi mumkin.
SHovqinning normalarini belgilaganda ikki usuldan foydalaniladi: 1) shovqinni chegara spektri asosida normalash; 2) shovqinni dV tovush darajasi orqali normalash.
Ish joylaridagi doimiy shovqinlar uchun birinchi usul asosiy normalash usuli hisoblanadi. Bunda shovqin bosimi darajalari 8 oktava oraliqlarda o‘rta geometrik chastotalari 63, 125, 250, 500, 1000, 2000, 4000, 8000 Gs larda normalanadi, ya’ni chastotalarda tovush bosimi sathining dB lardagi qiymati olinadi.
Ish joylaridagi shovqin GOST 12.1.003-76 da berilgan yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan darajadan oshib ketmasligi kerak.

Ish joylari	O‘rta geometrik chastotalari oraliq oktavalaridagi DB bilan o‘lchanadigan shovqin darajalari
	63	125	250	500	1000	2000	4000	8000
Aqliy mehnat bilan shug‘ullanadigan xonalar va davolash muassasalari	71	61	54	49	45	42	40	38
Boshqarma binolari	79	70	68	58	55	52	50	49
Masofadan turib boshqarish xonalari	83	74	68	63	60	57	55	54
Aniq yig‘ish sexlari va mashinada yozish xonalari	83	74	68	63	60	57	55	54
Laboratoriya xonalari	94	87	82	78	75	73	71	70
Doimiy ish joylari	99	92	86	83	80	78	76	74

Sanitariya me’yorlari jamoatchilik va turar-joy binolarining to‘siq moslamalaridan shovqin manbaiga qadar minimal masofa o‘rnatadilar va ishlab chiqarish binolarida shovqinning cheklovli darajalariga yo‘l qo‘yadilar. Hajmi uncha katta bo‘lmagan binolarda tovush to‘lqinlari shift, devorlar, poldan ko‘p bora aks-sado beradi. Aks bergan tovush to‘lqinlari shovqin manbai to‘lqinlariga qo‘shiladi, shuning uchun binolarda tovush bosimi darajasi ochiq maydondagiga nisbatan ko‘p bo‘ladi. SHovqinli sexlarni, shovqini kam sexlar, turar-joylar va jamoatchilik binolarga nisbatan shamol tomonda va ulardan olisroqda joylashtirish maqsadga muvofiq. Sanitariya normalari hududlar va ishlab chiqarish korxonalari binolarida shovqinni cheklash bo‘yicha sanitariya me’yorlari 1996 yil 30 apreldan kuchga kiritilgan va loyixalashtirayotgan va ishga tushirayotgan barcha ishlab chiqarish korxonalari va tashkilotlar uchun ulardagi ish o‘rinlari, texnologik va injener uskunalar majburiy hisoblanadi.