Dori vositalarining sanoat texnologiyasi

Isitish sistemalarining turlari va ularga kuyilgan asosiy talablar.
Isitish qurilmalari Davlat standartlari talablari asosida normal mexnat sharoitini ta’minlash maqsadida, ish zonasi xavosi xaroratining belgilangan miqdorda bo‘lishini saklashga xizmat kiladi.
Isitish kurilmalariga kuyilgan asosiy talablar ishlab chiqarish xonalarida xavo xaroratini normal miqdorda sanitar-gigienik talablar asosida saqlash va ishchilar uchun sog‘lom ish sharoitini ta’minlashdan iboratdir. Mexnat muxofazasi nuqtai nazaridan qaraganda isitish sistemalari ishlab chiqarish binolari va ish joylari xavosi xaroratini butun isitish mavsumi davomida bir xil bo‘lishini ta’minlashi, yong‘in va portlashga xavfsiz bo‘lishi, issiqlikni rostlash imkoniyatini berishi, xavoni ifloslamasligi, shamollatish sistemalari bilan bog‘lik bo‘lishi xamda foydalanishda qulay bo‘lishi zarur.
Isitish qurilmalari maxalliy va markaziy isitish sistemalariga bo‘linadi.
Maxalliy isitish-elektrik, gazli yoki boshka turdagi issiklik manbaidan (ko‘mir, o‘tin va b.) foydalanuvchi pechkalar yordamida amalga oshiriladi va ular asosan asosiy ishlab chiqarish binolaridan uzoqda joylashgan binolarda, xamda mashina va traktorlarning kabinalarida ishlatiladi.
Markaziy isitish suv bilan, bug‘ bilan, suv-bug‘ bilan va xavo bilan ishlovchi qurilmalarga bo‘linadi. Suv bilan isitish qurilmalari foydalanish jixatidan eng qulay va oddiy xisoblanib, asosan turar joylarda, jamoa, ma’muriy-maishiy, ishlab chiqarish va boshqa binolarda ishlatiladi. Markaziy suv bilan isitish sistemalarida issiqlik tashuvchi sifatida qaynoq suvdan foydalaniladi. Isitish jixozlari sifatida esa silliq va kovurg‘asimon trubalar xamda radiatorlar ishlatiladi.
Bug‘ bilan isitish sistemalari xam past bosimli (70kPa gacha) va yuqori bosimli (70kPa dan yuqori bosimli) bo‘lishi mumkin. Bunda bug‘ isitish jixozlarida ma’lum xaroratgacha soviydi va kondensatsiyalanadi («suvga aylanadi»). Xosil bo‘lgan kondensat esa qozonga qaytadi.
Xavo bilan isitish sistemalarida sovuq tashqi muxit xavosi ventilyator yordamida kaloriferlarga uzatiladi va kalorifer orqali o‘tishda isigan xavo xonaga yo‘naltiriladi. Agar issiq yo‘naltirlsa, okimning xarorati 70°S gacha, 2,0 m balandliqdan uzatilsa 45° S gacha bo‘lishi talab etiladi. Kaloriferlarda issiqlik generatori sifatida bug‘, qaynoq suv yoki elektr isitish jixozlaridan foydalanilishi mumkin. Xavo bilan isitish sistemalarida xarorat shamollatish orqali rostlanadi.


4-MA’RUZA
Mavzu: Shamollatish qurilmalari va farmatsevtik korxonalarda
ularga qo‘yiladigan asosiy talablar
Reja

1. 
   Farmatsevtik korxonalarida shamollatish.
   
2. 
   Ishlab chikarish binolari va ish joylarini shamollatish kurilmalari.
   
3. 
   Tabiiy shamollatish.
   
4. 
   Suniy xavo almashinish sistemasi.
   

SHamollatish qurilmalari ishlab chiqarish binolarida yuzaga keladigan atrof muxit zararli omillari ortiqcha issiqlik, namlik, chang, gazlar va bug‘larni xaydab chiqarish hamda xona mikroiqlim xolatini davlat standartlari talablari asosida me’yorlashtirish uchun xizmat qiladi.
Ventilyasiya – ishlab chiqarishda sanitar gigienik va meteorologik sharoitlarni yaxshilab, ishlab chiqarish xonalaridan ifloslangan yoki issiq (sovuq) xavoni chiqarib yuborib, o‘rniga tashqaridan toza va issiq (sovuq) xavo kiritish yo‘li bilan qulay xavo muxitini yaratish uchun tashkil qilingan xavo almashinishdir. Xonadan chiqarib yuborilayotgan xavo miqdori doim kiritilayotgan xavo miqdoriga teng bo‘lishi kerak, shuning uchun kirituvchi – tortuvchi ventilyasiya o‘rnatilishi lozim. Ayrim xollarda esa sexda o‘zgarmas temperatura va nisbiy namlikni saqlash uchun faqat kirituvchi ventilyasiya o‘rnatiladi. Ventilyasiya qurilmalari gruppasi ventilyasiya sistemasini tashkil qiladi.
Xavoni xarakatlantirish usuliga ko‘ra tabiiy yoki sun’iy (mexanik) va aralash ventilyasiya bo‘lishi mumkin. Tabiiy ventilyasiyaning xarakterli xususiyati shundaki, xavoning xarakati tabiiy faktorlar ta’sirida (bosimlar farqi hisobiga), hech qanday mexanizm ishlatmasdan yuz beradi. Mexanik ventilyasiyada xavoning xarakati mexanizmlar (ventilyatorlar) yordamida amalga oshiriladi.
Tabiiy shamollatish kurilmalari. Sanitar normalarga asosan barcha ishlab chiqarish binolarida tibbiy shamollatish qurilmalari bo‘lishi shart. Ushbu shamollatish qurilmalarining asosiy kamchiligi xavo almashinish darajasini tashqi muxit xavosining xaroratiga, bosimiga xamda shamolning tezligi va yo‘nalishiga bog‘liqligidadir. Tabiiy xavo almashinish qurilmalari ishlash xarakteriga ko‘ra tashkillashtirilgan va tashkillashtirilmagan turlarga bo‘linadi. Tashkillashtirilmagan bu derazalar, eshik tuynuklari, teshik va tirqishlaridan xavo almashinish (infiltratsiya).
Tabiiy ventilyasiya (aeratsiya) sanoat binolarida ikki sabab ta’sirida yuz beradi:
1. Temperaturalar farqi (issiqlik bosimi) ta’sirida;
2. SHamol bosimini xosil qiluvchi shamol ta’sirda.
Oldindan belgilangan hajmlarda amalga oshiriladigan va tashqi xavo temperaturasi, shamol tezligi va yo‘nalishi kabi tashqiy meteorologik sharoitlarga binoan boshqariladigan tabiiy tashkil qilingan xavo almashinuvi aeratsiya deb ataladi. Xonalardan ifloslangan xavoni chiqarib yuborish uchun yopmalardan (tomda) fonarlar yoki tortuvchi shaxtalar o‘rnatiladi.
Issiqlik xarakati ta’sirida xona ichi xavosi bilan tashqi muxit xavosining zichliklari farqi, shu tariqa bosim o‘zgarishi xisobiga xavo almashinishi sodir bo‘ladi.
SHamol ta’siridagi aeratsiya quyidagicha sodir bo‘ladi. Tashqaridagi xavo binoga shamol esayotgan tomondagi barcha ochiq eshik va deraza o‘rinlaridan kiradi, xamda qarama - qarshi tomonlardagi teshiklardan chiqib ketadi. Bino ichida shamol yo‘nalishiga mos yo‘nalishda xarakatlanadi. Agar sexda issiqlik va chang xosil qiluvchi manbalar bo‘lsa, u holda shamol esmaydigan tamondagi ish o‘rinlar changlangan bo‘lib qoladi. Juda kuchli shamolda, shamol bosimi binodagi issiqlik bosimidan ko‘p bo‘lganda, binoning normal aeratsiyalanish sharoitlari buziladi, buning oldini olish uchun, eshik va deraza o‘rinlarida maxsus konstruksiyadagi darchalar (ochish mexanizmlari) ko‘zda tutilishi kerak (ularning tez ochilishi va yopilishi uchun).
Agar shamollatish qurilmalarida xavo oqimi yo‘nalishini va miqdorini rostlovchi moslamalar o‘rnatilgan bo‘lsa, bunday shamollatish sistemasi tashkillashtirilgan deb ataladi. Tashkillashtirilmagan xavo almashinish ba’zi xollarda xonalardan zararli ajratmalarni chiqarish uchun etarli bo‘lmaydi, shuning uchun maxsus uskuna deflektordan foydalaniladi. Xavoni tortish kuchini oshirish maqsadida tabiiy xavo almashinish qurilmalarida deflektorlardan foydalaniladi. Ular shamollatish kanallarining yuqori qismiga o‘rnatiladi. Xavo oqimi deflektor orqali o‘tishi natijasida xavo kanallarida siyraklanish xosil bo‘ladi va buning ta’sirida kanalda xavoning tezligi oshadi.
Tabiiy ventilyasiyaning avzalligi qurilma soddaligi va minimal ekspluatatsiya xarajatlari xisoblanadi. Kamchiligi uning effektivligi tabiiy omillarning (shamol, atrof muxit xarorati) ta’siriga bog‘liqligi, shuningdek maxsus ishlovdan o‘tmagan xavoning (chang yoki boshqa zararli aralashmalardan tozalanmagan, sovutilmagan yoki isitilmagan) xonaga berilib va chiqarib yuborilishi. Shuning uchun tabiiy shamollatish asosan zararli omillar ajralmaydigan joylarda ko‘proq qo‘llaniladi.
Sun’iy xavo almashinish sistemalari. Sun’iy, ya’ni mexanik shamollatish sistemalarida xavo almashinishi ventelyatorlar yoki ijektorlar yordamida amalga oshiriladi.
Xavo almashinuvini tashkil qilish usuliga ko‘ra shamollatish qurilmalari umumiy almashinuvchi, maxalliy (lokal) va aralash turlarga bo‘linadi.
Umumiy xavo almashinish sistemasida xona ichidagi iflos xavo xonaning butun xajmi bo‘yicha bir vaqtda toza xavo bilan almashtiriladi. SHamollatishning ushbu turi tabiiy usul bilan (aeratsiya), shuningdek mexanik usul bilan amalga oshishi mumkin. Maxalliy xavo almashinish sistemalarida esa iflos xavo bevosita ushbu iflos xavo (chang, gaz, bug va b.) xosil bo‘ladigan joydan, ya’ni ish joyidan xaydab chiqariladi. Bunda xam mexanik ventilyatorlar yordamida va tabiiy usul bilan deflektorlar yordamida amalga oshishi mumkin.
Aralash turdagi xavo almashinish sistemasida bir vaqtda umumiy xavo almashinish bilan aloxida intensiv ajralayotgan manbalardan maxalliy xavo almashinish olib boriladi.
SHamollatish qurilmalari ishlash usuliga ko‘ra so‘ruvchi, xaydovchi va so‘ruvchi -xaydovchi turlarga bo‘linadi.
So‘ruvchi shamollatish qurilmalari iflos xavoni aktiv xaydab chiqarish talab etiladigan ishlab chiqarish xonalarida o‘rnatiladi. Xaydovchi shamollatish shu qurilmalari esa so‘ruvchi qurilmalar mumkin bo‘lmagan xonalarda qo‘llaniladi. So‘ruvchi-xaydovchi shamollatish qurilmalari esa intensiv xavo almashinish talab etiladigan xonalarda ishlatiladi.
Maxalliy ventilyasiya so‘ruvchi yoki xaydovchi bo‘lishi mumkin.
So‘ruvchi ishchi zonaga toza xavoni xaydash maqsadida aloxida joylarda mikroiqlimni yaratish uchun (xavo dushlari, to‘siq va oazislar) qo‘llaniladi. Xavo dushlari bu odamga yo‘naltirilgan xavo oqimlari. Xavo to‘siqlari ishchi zonalariga qishqi vaqtlarda sovuq xavoni kiritilishini oldini oladi. Xavo oazislari xonadagi chegaralangan maydonida meteorlogik sharoitlarni yaxshilab, buning uchun atrofdan engil to‘siqlar bilan ajratiladi va xonadagi xavodan tozaroq va sovuqroq xavo bilan to‘yintiriladi.
Xaydovchi ventilyasiya zararli ajratmalar xosil bo‘ladigan joylarda shkaflar, zont, chang yutgichlar, ejeksion qurilmalar va boshqa maxsus so‘ruvchi sistemalar kiradi.
Umumiy xavo almashinish mexanik ventilyasiya so‘ruvchi, xaydovchi va so‘ruvchi-xaydovchi turlar bilan amalga oshirilib, shuningdek konditsionerlar bilan xam xavo almashinadi.
So‘ruvchi umumiy xavo almashinish ventilyasiyada toza xavo binodan tashqaridan olinib butun xona xajmi bo‘ylab taqsimlanadi. Ifloslangan xavo toza xavo bilan eshiklar, oyna, fonar, va qurilish tirqishlari orqali siqib chiqariladi. So‘ruvchi ventilyasiya issiqlik ajralishi bo‘lgan xolatlarda va gaz ajralishi bo‘lmagan xollarda qo‘llaniladi.
Xaydovchi umumiy xavo almashinish ventilyasiya ifloslangan va issiq xavoni butun xona xajmi bo‘ylab yo‘qotilishini amalga oshiradi. Yo‘qotilgan xavoni o‘rnini to‘ldirish uchun toza xavo tashqaridan so‘rib olinadi.
So‘ruvchi xaydovchi umumiy xavo almashinish ventilyasiya ikkita aloxida qurilmadan iborat. Biridan toza xavo yuboriladi, boshqasidan ifloslangani chiqariladi.
So‘ruvchi-xaydovchi ventilyasiya ventilyasiyaning faqat birgina tizimi bilan bino havosini tozalash imkoni bo‘lmaganida o‘rnatiladi. Bunday ventilyasiya sozlash va ishga tushirishda katta harajat talab qiladi, o‘ta samarali sanalib, faqat ayrim holatlarda zarurat tug‘ilganda loyihalashtiriladi.
Avariya shamollatish sistemasi mustaqil qurilma bo‘lib, portlovchi va yong‘in xavfli korxonalar va zaxarli moddalar bilan bog‘liq ishlab chiqarishlarda xavfsizligini ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Avariya shamollatishi avtomatik ishga tushishi uchun uni avtomatik gazanalizatorlari bilan blokirovka qilinadi, bunda zararli moddani YQOD yoki portlovchi moddani eng past darajadagi portlovchi miqdoriga o‘rnatiladi. Bundan tashqari unda kirish eshiklari tashqarisida joylashgan masofadan pult orqali boshqarilish ko‘zda tutilgan bo‘lishi kerak. Zaxarli moddalarni qo‘shni xonalarga o‘tib ketishini oldini olish uchun avariyaviy ventilyasiyani faqat so‘rish usulida qilish mumkin. Bunda xonadagi havoning so‘rib olish natijasida yangilanish darajasi tarmoq bo‘yicha xavfsizlik texnikasi va promsanitariya qoida va normalarida keng chegaralarda belgilanadi. Masalan, kaprolaktam ishlab chiqarishda havo almashtirish 15 marta, benzol hosil qilish sexida 10 marta, reaktor bo‘limlarida 5 marta bo‘lishi kerak.
Havo almashtirish darajasini belgilashda avariya natijasida hosil bo‘ladigan moddaning zaharliligi va miqdoridan tashqari bu moddaning ruxsat etiladigan miqdoriga qadar suyultirishga ketadigan vaqtni ham hisobga olish muhim. CHunki bunday hollarda avariya rivojini bartaraf etish maqsadida bu zonaga xizmat ko‘rsatish va remont qiluvchi ishchilarni kiritishga to‘g‘ri keladi.
Mexanik shamollatish sistemalarida havoning bir joydan ikkinchi joyga ko‘chishi markazdan qochma va o‘qli shamollatkichlar yoki ejektorlar yordamida amalga oshiriladi. Sun’iy xavo almashinish qurilmalarining afzalliklari shundaki, ular yordamida xonaning istalgan joyidan iflos xavoni xaydab chiqarishi yoki xonaga toza xavo yuborish xamda bu qurilmalarga xavoni isitish, namlash va tozalash moslamalarini o‘rnatish mumkin, shuningdek ifloslangan havoni atmosferaga chiqarishdan oldin tozalash imkoniyati. Bunday shamollatish qurilmalari, ventilyatordan xavoni yuborish yoki xaydab chiqarish qurilmasidan, xavo kanallaridan va filtrdan tashkil topgan bo‘ladi. Ventelyatorlar sifatida markazdan kochma va ukli xosil kilgan bosimlarga kura past bosimli (1000 Pa gacha), o‘rta (1000 dan 3000 Pa gacha) va yuqori bosimli (3000 dan 15000 Pa gacha)bo‘ladi. Ventilyatorlarning markasida ko‘rsatilgan raqam, ventilyator ish g‘ildiragining diametrini bildiradi, masalan, N5 ventilyatordagi 5 soni ventilyator ish g‘ildiragining diametri 500 mm.ekanligini ko‘rsatadi.
O‘qli ventilyatorlar past bosimli xavo almashinish talab etiladigan ishlab chiqarish xonalarida o‘rnatiladi. Ular 250-300 N/ m2 atrofida bosim xosil qiladi.
Sun’iy shamollatish sistemalarining xavo quvurlari po‘latdan tayyorlanadi. Agressiv ximiyaviy moddalar bilan ifloslangan xavo xarakatlanuvchi quvurlar esa zanglamaydigan po‘latdan, veneplastdan yoki keramikadan tayyorlanishi mumkin. Xavo quvurlari sistemaga xonaga kiritiladigan xavoning miqdorini rostlash, xavoni tozalash, isitish, sovutish va namlash moslamalari o‘rnatiladi. Xavoni isitishda kaloriferlardan foydalaniladi. Ularning tuzilishi va ishlash prinsipi jixatidan avtomobillarning radiatoriga o‘xshash bo‘ladi.
Xavoni sovutish moslamalari esa ikki xil: sirt bo‘yicha sovutish va kontaktli sovutish qurilmalariga bo‘linadi. Sirt bo‘yicha sovutish qurilmalari kalorifer shaklida bo‘lib, sovituvchi sifatida sovuk suv, ammiak yoki freondan foydalaniladi. Kontaktli sovutish qurilmalarida xavo, suv kamerasida yuzaga keluvchi yomg‘irli muxit orqali o‘tib soviydi.
SHamollatish sistemasida havoni tozalash qurilmasi muhim ahamiyatga ega. Buning uchun havo maxsus chang ushlagich va turli xil material filtrlardan, moyli filtrlardan, elektrik va ultratovushli filtrlardan o‘tkaziladi. CHang ushlagichni keng tarqalgani siklon hisoblanadi. Moyli filtrni filtrlovchi elementi moyga botirilgan metall to‘r hisoblanadi. Konditsioner – bu ventilyasion qurilma bo‘lib, avtomatik boshqaruv asboblari yordamida, xonaning berilgan xavo muxit parametrlarini ta’minlab beradi.
Konditsionerlar ikki xil bo‘ladi: xavoni to‘liq konditsionerlash uchun mo‘ljallangan qurilma, bunda xavoning xaroratini, nisbiy namligi, xarakat tezligi va tozaligini doimiyligini ta’minlab beruvchi, shuningdek to‘liq bo‘lmagan konditsionerlash qurilmalari, bunda ushbu parametrlarning faqatgina bir qismini yoki bitta parametrni, ko‘p xollarda xaroratni doimiyligini ta’minlab beradi.
Sovuqni ta’minlab berish xususiyatiga ko‘ra konditsionerlar avtonom va avtonom bo‘lmagan turlarga bo‘linadi. Avtonom konditsionerlarda sovuq maxsus o‘rnatilgan muzlatish agregatlari yordamida ishlab chiqariladi. Noavtonom konditsionerlar sovuq tashuvchilar bilan markazlashgan xolda ta’minlangan bo‘ladi.
Xavoni xosil bo‘lish va tarqatish usuliga ko‘ra konditsionerlar markazlashgan va maxalliy turlarga bo‘linadi. Markaziy konditsionerlar konstruksiyasi xonani xizmat ko‘rsatmaydigan qismidan tashqarida xavoni xosil qilishga va xavoni xavo tizimi yo‘llari bo‘ylab tarqatishga mo‘ljallangan. Maxalliy konditsionerlarda esa xavo xizmat ko‘rsatish xonalarida bevosita xosil bo‘ladi va xavo xavo yo‘llarisiz tarqatiladi.
SHamollatkichlar ishchilar ishlayotgan zonalarda havoning barcha parametrlarini birdan ta’minlay olmaydi. Bu vazifalarni, ya’ni xavoni mo‘tadillashtirishni faqat mexanik ventilyasiyaning mukammal turi bo‘lgan konditsionerlar bajara olishi mumkin. Ular haroratni, namlikni, havoni ko‘zg‘aluvchanligi va tozaligi uning azonlashganligi va ionlashganligini avtomatik rostlashi mumkin. Zamonaviy konditsionerlarda qo‘shimcha jarayonlar – zararsizlantirish, dezodoratsiya, aromatizatsiya, xavoni ionizatsiyasi va boshqalar bajariladi. To‘liqsiz konditsionirlashda sanalgan jarayonlarni bir qismi, to‘liq konditsionlarlashda esa hammasi bajariladi.
Konditsionirlash sistemasi markaziy (bir necha xonalarga xizmat ko‘rsatuvchi) va mahalliy (bir xonada mikroiqlimni ta’minlovchi) turlarga bo‘linadi.
Odamlar uchun normal mikroiqlimni ta’minlovchi konditsionerlardan tashqari, texnologik jarayonlarni turg‘unligini va tozaligini taminlashda har xil qishloq xo‘jalik mahsulotlarini saqlash muddatini oshirishda va boshqa maqsadda ishlatiladigan konditsionerlar ham mavjud.
Uy sharoitida va ma’muriy xonalarda mikroiqlimni taminlash uchun turli markadagi maishiy konditsionerlar ishlab chiqariladi.
Ular har xil maydonga ega bo‘lgan xonalarga mo‘ljallangan. Bu konditsionerlar quyidagi funksiyalarni bajaradi: havoni sovutadi va changdan tozalaydi, havo haroratini avtomatik ushlab turadi, havo namligini kamaytiradi, havo oqimi yo‘nalishini va harakati tezligini o‘zgartiradi va bundan tashqari shamollatish rejimida ishlab tashqi muhit bilan havo almashtirishi mumkin.
Konditsionerlashning xonada (komfort) qulaylikni yaratuvchi va texnologik konditsionerlash sisitemalari ishlab chiqarish xonalarida texnologik jarayon talab etadigan sharoitni ta’minlash uchun mo‘ljallangan turlari farqlanadi.
SHamollatish qurilmalarini loyihalash va o‘rnatishda qurilish qoida va normalariga, tashkiliy masalalarga, shamollatish sistemalarida yong‘inga va portlashga qarshi qo‘yilgan shartlarni ta’minlashga alohida e’tibor berish zarur. Shuningdek, O‘zbekiston qurilish davlat qo‘mitalari tomonidan chiqarilgan tarmoq normalari va normativ adabiyotlaridan keng foydalanish tavsiya etiladi. Sanitar norma talablari bo‘yicha ishlab chiqarish zonalaridagi havo muhitiga yil fasllariga qarab har xil talab qo‘yiladi. SHamollatishni uch xil rusum bilan ishlaydigan qilib hisoblash kerak: yilning issiq, o‘rtacha va sovuq davrlari. Bunda har bir davr uchun sanoat muhitining va tashqi muhitning ma’lum harorati va nisbiy namligi hisobga olinadi.


5-MA’RUZA