Dori vositalarining sanoat texnologiyasi

MASHG‘ULOT № 2


MAVZU: OB-HAVO SHAROITI VA UNI INSON FAOLIYATIGA BOG‘LIQLIGI

Mavzuda qo‘llanilgan tayanch iboralar; havo, mikroiqlim, inson organizmi, “inson-muxit” sistemasi, sanitar-texnik, gigiena, meyor, davlat standarti, sezgi analizatorlari, atmosfera ifloslanishi, kasb kasalliklari.

Mashg‘ulot maqsadi: Ob-havo sharoiti va uni inson faoliyatiga bog‘liqligi to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lish. Korxonalarda sog‘lom va xavfsiz ish sharoitini yaratish asoslarini o‘rganishdan iboratdir. Mavzu asosida mexnat faoliyatida tashqi muxitning ta’sirlari, mexnat gigienasi, ishlab chiqarish mikroiqlimi va gigienik me’yorlar o‘rganiladi.
Seminar mashg‘ulotini yoritishda “Romashka” pedagogik texnologiya usulidan foydalaniladi.

I-gurux uchun muammoli masala
Zararli moddalar YqOD normalari?
Ob-xavo omillarini mеxnat qilish qobiliyatiga ta'siri?
Atrof muxitni ifloslantiruvchi ob'еktlar?



Mavzuning ahamiyati. Xayot faoliyati xavfsizligi insonni xavfdan ximoyalashga qaratilgan bo‘lsada, ko‘pchillik xollarda insonni o‘zi potensial xavfni, tug‘diruvchi, tashuvchi xisoblanadi. Masalan, inson o‘z xayoti davomida turli xil zararli va zaxarli moddalarni ishlab chiqaradi va o‘zining xato xarakati tufayli ko‘pgina baxtsiz xodisalarni kelib chiqishiga sabab bo‘ladi qisqa aytganda, inson muxitga ta’sir etadi, uni o‘zgartiradi, natija esa og‘ir oqibatlarga olib kelishi bilan tugashi mumkin bo‘ladi. Shu sababli, «inson-muxit» sistemasi xavfsiz faoliyatda bo‘lishi uchun inson va muxitni tashkil etuvchi barcha elementlarning ko‘rsatkichlari o‘zaro muvofiqliqda bo‘lishi talab etiladi. Agar bunday muvofiqlik bo‘lmasa quyidagi ko‘rinishdagi ko‘ngilsiz xodilar yuz beradi: insonning ish qobiliyati susayadi; umumiy va kasb kasalliklari ko‘payadi; avariyalar, yong‘inlar, portlashlar sodir bo‘ladi; ishlab chiqarish jaroxatlari yuzaga keladi va x.k.
Inson o‘zidagi tabiiy analizatorlar, ya’ni, sezgi a’zolari orqali atrof-muxit bilan bevosita bog‘lanishda bo‘ladi. Ushbu sezgi a’zolarining xarakteristikasini o‘rganish xavfsizlik sistemasini takomillashtirishda muxim rol o‘ynaydi. Bunday sezgi a’zolariga ko‘rish, eshitish, titrashni sezish, xaroratni sezish, og‘riqni sezish ta’m va xidni sezish, organik sezgi va xarakat analizatorlarini misol keltirish mumkin.
YUqorida ta’kidlangan sezgi a’zolari ma’lum xarakteristikaga ega bo‘lib, muxit faktorlarining keskin o‘zgarishi ushbu analizatorlarning ish faoliyatiga salbiy ta’sir etadi. Natijada, turli xil kasb kasalliklari, jaroxatlanishlar kelib chiqadi.
Ishlar xavflilik va zararlik darajasiga qarab esa zararli, xavfli va o‘ta xavfli guruxlarga ajratiladi.
Zararli ishlarga nomaqbul iqlim sharoitida bajariladigan ishlar (kuchli shamol, past yoki yuqori xarorat, namlik, yuqori darajada shovqin, titrash, xar xil nurlar ta’sirida ishlash) kiradi.
Xavfli ishlarga «montajchilar», o‘t yoquvchilar, elektriklar va shu kabi boshqa ishlarni misol kilish mumkin.
O‘ta xavfli ishlarga esa yong‘inni o‘chirish va uni oqibatlarini tugatish, tabiiy ofatlar davrida avariya-tiklash ishlarini olib borish kabilarni kiritish mumkin.
YAngi texnologik jarayonlarning yaratilish, yangi ashyolarning qo‘llanilishi prinsip jixatdan yangicha yondashuvni, mexnat xavfsizligini ta’minlashning yangi usullar xamda vositalarini ishlab chiqishni, shuningdek ana shu masalalar bo‘yicha yangi me’yorlarini yaratishni taqozo etadi. Shu sababli mexnat muxofazasiga doir me’yoriy xujjatlarni tartibga solish zarurati paydo bo‘ldi. Bu xujjatlar davlat standartlashtirish sistemasining tarkibiy qismiga aylanadi.
Mexnat xavfsizligi standartlari tizimi (MXST)–bu mehnat xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan o‘zaro bog‘liq standartlar majmuasidan iborat bo‘lib, majmua davlat standartlashtirish tizimining tarkibiy qismi sanaladi va Davlat respublika, tarmoq andozalari, korxonalar andozalaridan iborat bo‘ladi. Ular uch guruxga bo‘linadi va quyidagilarni belgilaydi; xavfli va zararli ishlab chiqarish omillariga doir umumiy talablar xamda me’yorlar; ishlab chiqarish jarayonlariga doir xavfsizlikning umumiy talablari; ishlovchilarni ximoyalash vositalariga doir talablar, mexnat xavfsizligini baxolash metodikasi. Sanoat korxonalarining texnologik uskunalariga doir umumiy talablari «Mexnat xavfsizligi talablari majmuasi. Xavfsizlikning umumiy talablari» da bayon etilgan. O‘zbekiston Vazirlar kengashining standartlar buyicha Davlat qo‘mitasi standartlarini besh yil muddatga belgilaydi; bu muddat o‘tgandan so‘ng ular yangilanadi va qayta ko‘rib chiqiladi. MXST standartlari umumdavlat, tarmoq, respublika miqyosida bo‘lishi mumkin. Ushbu standartlarni xamma vazirliklar, idoralar, korxona va muassasalar bajarishga majbur. Ularga amal qilmaganlar qonun yuli bilan jazolanadilar.
Ishlab chiqarish sanitariyasi - bu ishchilarga ta’sir etuvchi zararli omillarni bartaraf etishga qaratilgan tashkiliy, gigienik va sanitar-texnik tadbirlar xamda vositalar sistemasidir.
Xastaliklar soni havoning soflik darajasiga bog‘liq. Atrof havo muhofazasiga yo‘naltirilgan tadbirlar (ishlab chiqarishning quruq uslublarini namga almashtirish, avtomatlashtirish, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash, elektromobillar qo‘llash, yangi gazonlar qurish va eskilarini qayta ta’mirlash – ushlab oluvchi apparatlar, changga bardoshli kameralar, elektrfiltlar, sanitariya zonalarini tashkil qilish, tizimlar va nazorat asboblarini qo‘llash).
DST (GOST) 12.1.005-76 ning «Ish zonasi havosi» bo‘limida zararli moddalar yo‘l qo‘yilgan oxirgi daraja (YQOD) belgilangan. Ular zavodlar, fabrikalar va boshqa muassasalar uchun majburiydir.
O‘zbekiston Respublikasida kuchli ta’sir qiluvchi zaharli moddalar bo‘lgan 89 ob’ekt bor bo‘lib, 6 ta kimyoviy xavfli shaharlar Samarqand, CHirchiq, Farg‘ona, Navoiy, Angren, Olmaliq mavjud.
Zaharli moddalarning yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan zichlik miqdorlaridan ishlab chiqarishdagi sanitariya sharoitiga, sog‘lomlashtirish tadbirlarining, masalan, shamollatish samaradorligiga baho berishda, shuningdek, yangi sexlar va zavodlarni loyihalashda amalda foydalaniladi. Zaharli moddalar YQOD ro‘yxati tinimsiz kengaymoqda.
Ishlab chiqarish xonalarining mikroiqlimi xona xavosining xarorati, nisbiy namligi (%), xavo bosimi (mm.s.ust.), xavoning xarakatlanish tezligi (m/s), xamda issiq ish jixozlari yoki materiallari ta’siridagi issiqlik nurlanishining intensivligi (Vt/kv.m) orqali xarakterlanadi.
Ob-havo omillari har biri ayrim holda yoki bir necha birlikda insonning mehnat qilish qobiliyatiga, sog‘lig‘iga juda katta ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish sharoitida ob-havo omillarning deyarli hammasi bir vaqtda ta’sir qiladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, ob-havo omillari ba’zi bir hollarda inson uchun ijobiy va ba’zi bir hollarda esa salbiy ta’sir ko‘rsatib, inson organizmi tashqi muhitga moslashuvini buzib yuborishi mumkin. Tashqi muhitga moslashuv - bu inson organizmining fiziologik va kimyoviy jarayonlar asosida tana haroratining bir xil chegarada (36-37°C) saqlab turish qobiliyati demakdir.
Tana haroratining yuqorida ko‘rsatilgan darajadan ortib ketishi issiqlash, sovishi esa sovish deb ataladi. Issiqlash va sovish hayot faoliyatini buzuvchi halokatli holatni vujudga keltirishi mumkin. Inson organizmiga faqat-gina yuqori harorat ta’sir ko‘rsatib qolmasdan, balki uzoq vaqt past harorat ta’sirida bo‘lish ham asosiy fiziologik jarayonlarning buzilishiga, ish qobiliyatining susayishiga va organizmning kasallanishiga olib keladi.
Mo‘tadil ob-havo sharoitini yaratish chora-tadbirlari.
Bu ishlarni amalga oshirishda xonalarga issiqlik kirishini va uning ishchilarga ta’sirini chegaralash, shamollatishning samarali usullarini qo‘llash, mehnat va dam olish rejimlarini muvofiqlashtirish, har xil tarkibdagi ichimlik suvlar tashkil qilish va kiyim-bosh rejimini mukammallashtirish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Ishlarni mexanizatsiyalashtirish mehnatni engillashtiradi, energiya sarflashni kamaytiradi, shu tariqa organizmning issiqlab ketish imkoniyatini kamaytiradi. Jarayonlarni masofadan turib boshqarish ham nurlanish manbayi bilan ishchi o‘rtasidagi masofani uzaytiradi va bu ishchiga ta’sir qiladigan radiatsiya kuchini kamaytiradi.
Uskunalar yuzasini issiqlik chiqishini kamaytiruvchi materiallar bilan qoplash, ishchilarni nur va konveksion issiqlikdan muhofaza qiladigan himoya ekranlari qurishning ham muhim ahamiyati bor. Ishlab chiqarishda qizigan yuzalar harorati QMQ 3. 01 02.-00 talablariga binoan 45C° dan oshmasligi kerak. Xonalardagi ortiqcha issiqlikni yo‘qotishda oqilona shamollatish muhim rol o‘ynaydi. Ayrim ish joylari va zonalarida normal mikroiqlim vujudga keltirish uchun havo dushlari va oazislar tashkil qilinadi. Mehnat qilish va dam olishning oqilona rejimini tashkil qilish, ish kunini qisqartirish, qo‘shimcha tanaffuslar joriy etish, samarali hordiq chiqarish uchun sharoitlar yaratish yo‘li bilan amalga oshiriladi.

Talabalarni bilimini tekshirish uchun savollar:

1. 
   Ishlab chiqarish sanitariyasi vazifalari.
   
2. 
   Ish joylarini mikroiqlim sharoitlari nimalarni o‘z ichiga oladi.
   
3. 
   Ishlab chiqarish xonalarining mikroiqlim xolatini qaysi meyoriy
   

xujjatda ko‘rsatilgan.

4. 
   Inson sezgi organlarini atrof-muhitga bog‘liqligi, «inson-muxit» sistemasi.
   
5. 
   Inson organizmining tashqi muxitga moslashish imkoniyatlari (termoregulyasiya)
   
6. 
   Ishlab chiqarish xavosi muxiti. Ifloslanish darajasi.